Ситиһиилээх кыргыттар ийэлэрэ

Чурапчы Чакырыгар олорон эдэркээн ийэ Зинаида  соҕотоҕун икки кыысчаанын иитэр дьылҕаламмыта. Кыргыттара сиртэн сэрбэйиэхтэриттэн сэргэх, барыны бары сэҥээрэр, остуоруйаны болҕойон истэр, истибиттэрин кэпсиир, ырыаны-үҥкүүнү уһуйаантан иҥэринэн кэлэн дьиэҕэ эбээ, ийэ иннигэр кэнсиэрдиир оҕолор этилэр.

Олоҥхо дойдутугар айан

Оннук улахан кыыс Настя биэс саастааҕар уһуйааҥҥа сырыттаҕына, кулууп сэбиэдиссэйэ В.И. Оконешникова кумааҕыга олоҥхоттон суруйан биэрбитин дьиэҕэ үөрэтэннэр, ону уһуйааҥҥа, онтон дэриэбинэ сыанатыгар толоруоҕуттан саҕаламмыта кыысчаан олоҥхо дойдутугар айана, буолаары буолан, унньуктаах уһун айана. Кэмиттэн кэмигэр олоҥхоттон быһа тардыылар ис хоһоонноро кэҥээн, уһаан испитэ.

Киэһэтин үөрэтэр кэмнэригэр 4 саастаах балта Сайаана сыҥаах баттанан ботугуруу олорор этэ, онтон билбиттэрэ, кини тугу да сыыс түһэрбэккэ, тэбис тэҥҥэ олоҥхону өйүгэр хатаан, толорон чуопчааран испит. Итинтэн саҕаламмыта Настялаах Сайаана оҕо саастара олоҥхо эйгэлэниитэ, саха омук түҥ былыргыттан илдьэ кэлбит сүдү баайын ис-дьиҥэр иҥэн киириилэрэ, олохторун аргыһа, дьылҕаларын ыйааҕа буолуута.

Удьуорунан бэриллии

Зинаида Алексеева көбүс көнө, уһун курбуу уҥуохтаах, сырдык хааннаах, кэрэ дьүһүннээх ийэ, билигин да кыргыттарын аттыгар турдаҕына, эдьиий дуу, дьүөгэ дуу курдук көстөр. Арааһа, ийэтин курдук буоллаҕа буолуо – ийэтин сүктэн кэлиитигэр Туйаарыма Куо диэн ааттыыллара эбитэ үһү, сырдык ыраас хааннаах, уп-уһун кугас суһуохтаах үрдүк уҥуохтаах кыыһы. Кини Алексеева Анастасия Васильевна диэн бэйэтин аатын дьаныһан туран, кыыһыгар эппэккэ даҕаны, сиэнигэр Настяҕа толору суруйтарбыт. Олох эдэригэр кулуупка үҥкүү киэһэлэригэр балалайкаҕа оонньуура эбитэ үһү. Оттон аҕата кылыһахтаах куоластаах, бэрт ырыаһыт киһи эбитин дьон ахтыытыгар көрөбүт. Үрдүк уҥуохтаах, үтүөкэн сэбэрэлээх эр бэрдэ Николай Дмитрьевич, Анастасия Васильевна Алексеевтар Чакыр нэһилиэгин биир сис ыала буолбуттара, 11 оҕону төрөтөн атахтарыгар туруорбуттара. Эбээлэрэ Настялаах, Сайаанаҕа ыллыылларыгар, үҥкүүлүүллэригэр анаан кыракый эрдэхтэриттэн тикпит үчүгэйкээн таҥастарын Зинаида харайан илдьэ сылдьар. Аны аҕата үүннэрбит дьаарысса бурдугун баччааҥҥа диэри харыстаан, мас дьааһыкка ууран туруорарын кэпсиир, ол бурдуктан Кыайыы күнүгэр бэтэрээн буойуннарга саха лэппиэскэтин буһаран күндүлүүр идэлээх эбит. Бу кэлин Кырдьаҕастар күннэригэр баар ытык дьоҥҥо амсатан, оҕо саастарын санатар, үөрдэр буолбут. Онуоха ханыылыы курдук кыргыттара оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан бэтэрээннэртэн интервью ылан үйэтиппиттэрэ муҥура суох үтүө өйдөбүл буолан билигин Зинаида баай видеотекатыгар хараллан туралларын көрдөххүнэ күн-ый тиийбэт буолар. Кыргыттара хаһан-ханна туох тэрээһиҥҥэ кыттыбыттарын олоччу устар, хаачыстыбалаах камералардаах, фотоаппарааттардаах. Биир дойдулаахтара уруу киэһэлэрин, үбүлүөйдэрин, ыһыахтары устубут матырыйааллара хас да хард-флешкаларга хараллан сыталларын уонунан сыл буолан баран көрөллөр, көрдөөн ылан үөрэллэр-көтөллөр эбит. Мин да уонунан Олоҥхо ыһыахтарыгар сылдьан билэбин, Зинаида бэйэтин кыргыттарын эрэ буолбакка, атын олоҥхоһуттары, оһуохайдьыттары, норуот ырыаһыттарын, тойуксуттары, чабырҕахсыттары, хомусчуттары барытын устарын.

Талаанынан уонна дьаныарынан ситиһиллэр

Манна даҕатан эттэххэ, кыргыттара иккиэн бу ыһыахтарга “ат тардыбат” бирииһин ылааччылар. Бары көрүҥҥэ барытыгар дэгиттэр дьоҕурдаах буоланнар, кыттан иһэр буолааччылар. Дьааҥы ыһыаҕар “Көтөр аалга бириискитин батарбаккыт буолуо” диэн күлбүппүн өйдүүбүн. Тоҕо диэтэргит, элэктэриичэскэй оһох, улахан тэлэбиисэр эҥин балачча обургу тааралаах буоллахтара. Сороҕор куонкурустарга, бэстибээллэргэ кыттан баран төннөргө соҕотох ийэ буолан такси сыанатын кыайбат курдук түгэннэр үөскүүллэр этэ. Оччоҕо этэрим: “Оҕолоруҥ бириистэриттэн атыылаа ээ, тэлэбиисэргит элбээтэ дии…” Оччоҕо Зинаида: “Оҕолорум бириистэрин олох атыылаабаппын, ситиһиилэрэ, кыайыылара буоллаҕа, барыта үтүө өйдөбүл буолар”, – диэн саҥардыбат этэ. Ол сөпкө этэн эрдэҕэ, кыайыы, ситиһии барыта улахан дьаныардаах үлэттэн кэлэрэ биллэр суол. Дьааҥы ыһыаҕын иннинэ аҕай Настя оскуоланы кыһыл көмүс мэтээллээх бүтэрбитэ, онно түһэн сытар оскуола уораҕайын улахан түннүктэрин туох сабыа баарай, күн киириэхчэ киирээт тахсан хаалла, түүн диэн суох эбит, утуйбакка кэпсэтэ олоробут. “Кыһыл көмүһүнэн бүтэрбит оҕо культурология үөрэҕэр киирэн, инникитин учуонай-фольклорист буоларга дьулус” диибин, кыыһым саҥарбат. Ийэтэ буоллар, олох биэс сааһыттан артыыс буолар баҕалааҕын хаһан да булгуруппат санаалааҕын этэр. Оччолорго мин, кыһыл көмүс мэтээллээх оҕо артыыс буолара кыра, хайаан да билимҥэ барыан сөптөөҕүн курдук саныырым. Бара сатааммын, бэрэпиэссэр В.В.Илларионовка, Г.С.Поповаҕа “Настяҕа өйдө угуҥ, билимҥэ барара сөптөөх” диибин. Галина Семеновна-Санаайа: “Баҕарар буоллаҕына, артыыс буоллун ээ”, – диэбитэ. Ол курдук, кыыспыт Олоҥхо тыйаатырын сүрүн артыыһа буолла, бу күннэргэ Опера уонна балет тыйаатырын кытта “Ньургун Боотур” операҕа кыттан Санкт-Петербург Мариинскай тыйаатырыгар сүдү биһирэбили ыллылар. Москваҕа кэлэн Улахан тыйаатыр сыанатыгар “Ньургун Боотуру” туруорууга Настя опера артыыстарын кытта тэҥҥэ кытынна, онтон “Кыыс Дьэбилийэ” олоҥхоҕо сүрүн ­оруолу толорон улахан биһирэбили ылла. Бу диэн буолар ийэҕэ, биһиэхэ, саха дьонугар, барыбытыгар ситиһии өрөгөйө.

Настя Арктикатааҕы култуура институтун бүтэрбитэ, Сайаана култуура кэллиэһин бүтэрээри сылдьар. Сайынын дойдуларыгар сайылыыллар, сир астаан эбии дохуот киллэрэр үтүө үгэстээхтэр. Дьон көрдөһүүтүнэн дьоро киэһэлэри да киэргэтэллэр, ыыталлар. Ити барыта ийэ киһи салайыытынан, мындыр көрүүтүнэн уонна кыргыттар талба талааннарынан салаллар. Тэлгэһэлэригэр уоттаан-күөстээн ыччаттарга хоһоон, ырыа да киэһэлэрин ыыталлара баар суол. Бэрт соторутааҕыта Настяны ытыктабыллаах Александр Николаевич Жирков уонна бэрэпиэссэр Василий Васильевич Илларионов Тыва Өрөспүүбүлүкэтигэр “Хунан Кара” олоҥхо саха тылыгар тылбаастанан тахсыбытын бэлиэтиир тэрээһиннэргэ илдьэ бара сырыттылар.

Ситиһиилэр

Түмүккэ күн күбэй ийэ Зинаида Николаевна талба кыргыттара, Чурапчы Чакырын киэн туттуулара Настялаах Сайаана ситиһиилэрин билиһиннэриим.

Анастасия Алексеева – СӨ Ил Дарханын икки төгүллээх Гранын хаһаайката, Олоҥхо ыһыахтарын Гранын алта төгүллээх хаһаайката, аан дойду куонкурустарын, бэстибээллэрин хас да төгүллээх кылаан бириистэрин кыайыылааҕа, улуустааҕы куонкурустар, бэстибээллэр фольклор бары көрүҥнэригэр уонна уруһуйга, саахымакка (2 разрядтаах чөмпүйүөн) элбэх төгүллээх кылаан бириистэрин хаһаайкалара, быйыл ыытыллыбыт “Олоҥхо батл” күрэхтэһии кыайыылааҕа.

Сайаана Попова – СӨ Ил Дарханын Гранын хаһаайката, Олоҥхо ыһыаҕын Гранын хаһаайката, Францияҕа барар путевканан наҕараадаламмыта, аан дойдутааҕы бэстибээллэр кылаан бириистэрин хас да төгүллээх кыайыылааҕа, улууска фольклор бары көрүҥнэрин элбэх төгүллээх кыайыылааҕа, ол иһигэр уруһуйга, саахымакка.

Кыргыттар аата-ахсаана биллибэт ситиһиилэрэ, аан дойду элбэх судаарыстыбаларын, куораттарын көрбүт дьоллоро – ийэлэрин үтүөтэ-өҥөтө, өйөбүлэ буолар. Зинаида Николаевнаҕа Ийэ сыла түмүктэнэр күннэригэр ис куттан тахсар эҕэрдэ тылларын, оҕолорун туһугар хамсаммыта, сылаас тыыны иҥэрбитэ олоччу кэрэ эрэ буолан эппиэтэ кэлэн иһэринэн, инникитин өссө ситиһии, үрдүккэ аналлаах саха омук култууратын өрөгөйдөөх күннэригэр биллэн истин, көстөн истин диэн баҕа санаабын тускуга аныыбын. Туску буоллун!

Наталья МОРДОВСКАЯ, СӨ култууратын туйгуна, төрүт култуура уһуйааччыта.