Ситим кистэлэҥ дьайыыта

Интэриниэт киириэҕиттэн, хас биирдии киһиэхэ, бүтүн уопсастыбаҕа дьайар күүһэ улааттар улаатан иһэр. Ону бэйэбит да өйдөөн көрбөппүт. Итэҕэйбэккит дуо? Чэ, биир саха киһитин ылан көрүөҕүҥ.

Кини уһуктаат, этэргэ дылы, “хараҕын хайа тардаат”, төлөпүөнүн хаһыспытынан барар. Бастатан туран, билэр дьонун сонуннарын көрөр, бөлөхтөргө тугу суруйбуттарын ааҕар. Онтон быыс буллаҕына, сонуну тарҕатар саайтар, пабликтар күннээҕи сонуннарын ааҕар. Кини бүгүҥҥү санаатын эйгэтэ, ыыра аны бу эргимтэттэн тахсыбат.

Кырдьык, социальнай ситимнэр олоҕу чэпчэтэллэр, дьону кытта алтыһарга, дьыаланы-куолуну быһаарсарга быдан түргэн, табыгастаах курдук. Алҕаска төлөпүөн арахсан хааллаҕына, муммут кус оҕотун курдук буола түһэбит.

“Киһи онно ымсыыран, сороҕор улахан иэскэ да киирэн туран, сүүстэн тахса тыһыынча солкуобайдаах “бренд” буолбут таҥаһы, төлөпүөнү, малы атыылаһыан сөп. Бу кини өйүн-мэйиитин эргитэн, туймаардан, дьайыытын салайбыттарын, кинилэр ыйыыларынан оҥорбутун бэйэтэ да өйдөөбөккө хаалар”.

Күн устата бу киһи төлөпүөнүн илиититтэн араарбат диэххэ сөп. 5, 10 мүнүүтэ буола-буола ылан көрөр, бу киниэхэ үөрүйэх (привычка) буолан хаалбыт.

Билэр-билбэт дьоно хайдах олороллорун көрөн, ымсыырар, кини эмиэ итинник тупсаҕай дьиэлэниэн, массыыналаныан, миэбэллэниэн баҕарар. Ол иһин билигин араас блогердар ымсыырдан эрэкэлээмэлииллэригэр дьон олус итэҕэйэр, хамаҕатык атыылаһар. Биир өттүнэн, бу үчүгэй — дьон үчүгэй олоххо тардыһар, олохторун киэргэтэ сатыыр буоллахтара.

Бу киһибит онно эмиэ ымсыыран, сороҕор улахан иэскэ да киирэн туран, сүүстэн тахса тыһыынча солкуобайдаах “бренд” буолбут таҥаһы, төлөпүөнү, малы атыылаһыан сөп. Бу кини өйүн-мэйиитин эргитэн, туймаардан, дьайыытын салайбыттарын, кинилэр ыйыыларынан оҥорбутун бэйэтэ да өйдөөбөккө хаалар.

Дьэ, бу баар — интэриниэт кистэлэҥ дьайыыта диэн. Биир киһини, уопсастыбаны, бүтүн норуоту да маннык салайыахтарын сөп.

Оҕону иитиигэ дьайыыта

Интэриниэт оҕону иитиигэ эмиэ дьайар. Оҕону иитии урукку сыаннастара уларыйбыттарын эбэтэр уларыйан эрэллэрин син билэ-көрө сылдьабыт. Оҕону иитии — бу кэнэҕэски уопсастыбаны иитии буолар. Онон кэлэр 2040–50 сыллардааҕы уопсастыба билигин иитиллэ сылдьар. Дьэ, оччолорго олохпут тутула хайдах буолуой?

Урут оҕо дьарыйыллан (сороҕор, чыпчаххайынан таһыллан) улаатар, улахан дьону ытыктыыр, толлор буолуохтаах, олоҕун бэйэтэ оҥостор диэн иитэллэрэ. Аныгы үйэҕэ бу оҕо көҥүлүн күөмчүлээһин, кини күүстээх санаатын, үрдүккэ тардыһыытын намтатыы, биир хааччахха хаайыы буолар диэн интэриниэт “өйдөөх төбөлөрө” үөрэтэллэр. Этэр эттэҕинэ, сөп курдук ээ.

Онон кэнники кэмҥэ оҕолор улаханнык мөҕүллүбэккэ (эгэ, таһыллыахтара дуо?), хааччах, кыаллыбат диэни билбэккэ улааталлар. Баҕарбыттара үксэ баар буолан иһэр, сыл аайы араас дойдуларынан күүлэйдииллэр, аан дойду бастыҥ пааркаларыгар оонньууллар, сылаас муораларга сөтүөлүүллэр. Төрөппүттэр оҕо баҕатын толоро сатыыллар. Оҕолору кыраларыттан интэриниэт “ньээҥкэлиир”, аралдьытар, оонньотор, үөрэтэр. Бу “ньээҥкэ” оҕону адьас кыра эрдэҕиттэн өйүн сүүйэр, талбытынан “иитэр”. Ол иитии 10, 20 сылынан туох содуллаах буолуоҕун төрөппүт билиҥҥитэ билбэт.

Оттон оҕолорбут санааларын аһаҕастык этэр, хааччахха бэриммэт, киэҥ ыырдаах буола улааталлара эмиэ да үчүгэй курдук. Ол эрээри, ол олоххо саамай наадалаах хаачыстыба дуо? Маннык эдэр киһи бобууну, хааччаҕы сөбүлээбэт, ылыммат, онон “көҥүл баар сиригэр” — атын дойдуларга бара сатыыр. Олоҕу билбэт эдэр киһи сиэринэн, ол дойдуну наһаа үчүгэй, ырай дойдута диэн оҥорон көрөр. Дойдутун, судаарыстыба хааччаҕын, норуотун билиммэт, уопсай сыаннастары өрө тутар “космополит” буолан, араас дойдуларынан көһө сылдьан, муора кытылыгар сытан, күҥҥэ 1–2 чаас эрэ үлэлиэн баҕарар.

Ол эрээри, дьиҥнээх олох диэн атын. Оҕо уччуйан, тэлэһийэн баран хаалара үчүгэй дуо? Эбэтэр, хам тутан иһэр хааччахтары билиммэккэ, “тус кыраныыссабын кэһэллэр” диэн, кини көҥүлүн күөмчүлүүрү куруук утарсар, бууннуур буоллаҕына, майгыта, олоҕо кытары алдьанарыгар, уларыйарыгар тиийэр.

Бу икки уһуктан ортотун, оломун булан, оҕону иитэр ордук быһыылаах. Дьиҥнээх олоҕу билэр, илии үлэтин сатыыр, ыарахаттартан тостубат, өлөн-охтон биэрбэт, бэйэтин кыаҕын арыйар кыахтаах, эппиэтинэстээх киһини иитэн таһаардахха эрэ, атаҕар бигэтик туруоҕа.

Күлүмүрдэс олох

Социальнай ситим виртуальнай олоҕу күлүмүрдэтэн көрдөрөр. Бу виртуальнай олоххо бары кырасыабайдар, ситиһиилээхтэр, дьоллоохтор, баайдар. Психологка сылдьан, “хааччахтыыр араамкаларын” уһултараат, баай уонна дьоллоох буола түһэллэр.

Эдэр оҕо киһи уопута суох буолан, дьиҥнээх олоҕу уонна виртуальнай олоҕу ситэ араарбат. Кини бэлэми ыларга үөрэммит буолан, сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри тэрилтэҕэ үлэлиэн баҕарбат, кыратык хамсанан, чэпчэки харчыга баҕарар. Бу араастаһыытын оҕоҕо эрдэттэн быһааран, өйдөтөн биэриэххэ наада.

Онон интэриниэт киһиэхэ дьайыытын араара үөрэнэн, туһалааҕын ылан туһанан, мөкү дьайыылааҕыттан туора туттунан, олоххун бэйэҥ оҥостубутуҥ ордук. Интэриниэт дьиҥ дьайыыта өссө 10, 20 сылынан, дьэ, биллиэҕэ…

САНАА

“Киһи мэйиитин билиэн ылар эбит…”

Елена Иннокентьевна, биэнсийэлээх:

— Оттон урут туох да интэриниэтэ суох, иннибитин-кэннибитин быһаарсан олордохпут дии. Ол эрээри, кэнники интэриниэтэ суох тугу да гыммаппыт. Дьэ, интэриниэт күүһэ сүрдээх. Киһи мэйиитин букатын билиэн ылар эбит. Көр, социальнай ситимҥэ киирдэхпинэ, өйдөөбөккө да хаалабын, 1–2 чаас ааспыт буолар. Киэһэ аайы утуйаары сытан, көрөбүн, онтон сылтаан, утуйар уум кэһилиннэ. Онтон кэлин өйдөнөн, көрбөт буола сатыыбын да, тугум эрэ тиийбэт курдук буолар. Ону сөҕөбүн ээ, бэл, бу биһиги, өйбүтүн-төйбүтүн туппут “кырдьаҕас гвардия” итинник ылларар буоллахпытына, оҕолорбут, ыччаппыт төһө эрэ ылларан сылдьаллар?

“Оҕо төлөпүөҥҥэ олорорун аҕыйатыахха наада”

Наталья Иванова, психолог:

— Төрөппүт оҕону наһаа атаах, “инфантильнай” буоларын курдук иитиитэ элбээн эрэр. Мэһэйдээбэтиннэр диэн төлөпүөҥҥэ олордоллор, улахан болҕомто, оҕону кытта анал дьарык суох. Ол түмүгэр, оҕо ис санаатыгар туох уларыйыылар буолалларын төрөппүт болҕойон көрбөт, билбэт.

“Инфантильность” диэн — барыта бэлэмҥэ үөрэнии, кыһалҕаны кыайан быһаарбат, бэл, бэйэтэ толкуйдаабат буолуу. Холобур, туох эрэ дьайыыны оҥордоҕуна, туох содуллаах буолуоҕун, онно кини хайдах эппиэттиэхтээҕин билбэт.

Төһө кыалларынан, оҕо төлөпүөҥҥэ олорорун аҕыйатыахха, видеолары көрөрүн хонтуруоллуохха наада. Киһи олоҕор тас уонна ис эйгэ диэн баар. Тас эйгэҕэ хайдах да дьайар кыахпыт суох буоллаҕына, ис эйгэбитин төһө баҕарар уларытыахпытын сөп. Ол иһин иһинээҕи эйгэни өссө үчүгэй, эйэлээх, тапталлаах оҥоруохха наада. Оҕо тас эйгэҕэ тахсарыгар кини иһигэр тулуйар, ыарахаттары уйар, кытаанах тулааһыннаах буолуохтаах. Бу тиэмэ билигин наһаа тоҕоостоох буолан турар.

ХААРТЫСКА: HTTPS://PXHERE.COM/RU/PHOTO/499091.