Софья Барановалыын биир уратылаах киэһэ

Былатыан Ойуунускай аатынан Саха академическай тыйаатырыгар Чингиз Айтматов «Буранный полустанок» арамаанынан, Трофим Кириллин тылбааһынан Василий Борисов туруоруутугар, СӨ үтүөлээх артыыската Софья Баранова толоруутугар «Моҥкуруут ийэтэ» моноиспэктээк кэннэ хас биирдии көрөөччү толкуйун ыыра кэҥээтэ: былыргы номохтор ол курдук толкуйдатар суолталаахтар.

Аныгы дьон бу балысхан тэтимнээх олохпутугар харах тэстэринэн сүүрэ-көтө сылдьан ыгылларбытын-ыгылыйарбытын бу курдук сиэрдээх айымньылар үүннээн-тэһииннээн уоскуталлар, толкуйдаталлар.
Тыйаатыр хаһан баҕарар, Алампа эппитинии, киһи утуйбут кистэлэҥ санааларын уһугуннарар сүдү күүстээх.
Бу айымньы олус тоҕоостоох кэмҥэ турбут. Билиҥҥи тыҥаан турар глобализация үйэтигэр араас норуоттар ийэ тылларын, төрүт үгэстэрин, омук быһыытынан дьиҥ ис туруктарын сүтэрэр кутталга олорор кэмнэригэр бу курдук айымньылар суолталара улахан. Хас биирдии омук имири эстибэт туһугар төрөөбүт ийэ тылын, аатын-суолун, төрүт дьарыгын, сиэрин-туомун, үгэстэрин, төрдүн-ууһун билэрэ тоҕоостоох. Моноиспэктээккэ бу сүрүн толкуйунан буолла.
Оҕотун сүтэрбит Ийэ (СӨ үтүөлээх артыыһа Софья Баранова) сэһэнэ хас биирдии көрөөччү дууһатын кылын таарыйда. Соҕотох артыыс умсугутуулаах сэһэнинэн эмиэ да долгутан, уйадытан, эмиэ да кутталлаах, тыҥааһыннаах түгэннэринэн көрөөччү болҕомтотун бэрт өр кэм түмэ тутта. Ол аайы Ийэни кытары тэҥҥэ долгуйан сымыһахпын быһа ытыран олордум, оҕотун ааттаһар тыллара, энэлгэнэ сүрэҕим ортотунан аастылар, уолун билэн үөрэн сэгэйбитигэр тэҥҥэ үөрдүм, сойуолаһыыттан күрээн кирийбитигэр тэҥҥэ иһийдим… Ол курдук, Софья Баранова Ийэ оруолун олус итэҕэтиилээхтик, истиҥник, уйаннык, көрөөччүнү долгутардыы оонньоото.
Хайа баҕарар кыргыс хаан тохтуутун, өлүүнү-сүтүүнү, оҕо, ийэ тулаайахсыйыытын аҕалар. Ол барыта хас биирдии киһи, ыал, норуот дьылҕатыгар ыар содуллаах: атарахсыйыыны, абаны-сатаны, өһү-сааһы үксэтэр, сиэр-майгы алдьаныытыгар тириэрдэр. Ол дьулаан дьыллар кэннилэриттэн да тыыннаах ордубут дьон дьылҕата айгырыырын бу айымньы бэрт сытыытык арыйар. Бу курдук киирсиилэр, харсыһыылар кэмиттэн да, омугуттан да тутулуга суох дьиэ кэргэҥҥэ, ийэҕэ-оҕоҕо алдьархайы эрэ аҕалаллар. Ол иһин, моноиспэктээк аатыгар да, көстүүтүгэр да Ийэ аата чопчуламмат.
Ийэ барахсан кыргыс хонуутуттан эргийбэтэх уолчаанын өрүү күүтэрэ, бу сүтүгэ кини хаанынан оҕуолуур сүрэҕин бааһа этэ. Ааһан иһэр атыыһыттар быстах кэпсээннэриттэн ыраах биир сиргэ кимэ-туга биллибэт эдэр уол тэбиэн үөрүн маныы сылдьарын истэр уонна ол кини уолчаана буолуон сүрэҕэ сэрэйэр. Оҕотун тыыннааҕын көрөр баҕатын бу күҥҥэ диэри сүтэрбэтэҕэ, ол иһин, сырдык эрэл аргыстаах маҥан былаатын баанан Ийэ ыраах айаҥҥа туруммута…
Тиийэн уолун тута билбитэ эрээри, кини уолчаана кинини уота-күөһэ суох харахтарынан мэндээриччи көрбүтэ, тугу да өйдөөбөт эбит этэ. Бу курдук кыргыс биистэрэ өс санааларыттан буойун уолу тутан ылан, тэбиэн тириитин сүлэн ылан, төбөтүгэр баттаҕын тараҕайдыы кырыйан баран хам баайбыттара, кэлгийэн хас да күн устата күн сыралҕаныгар бырахпыттара, төбөтүн ытарчалыы хам туттарбыттара. Ол түмүгэр хаһан эрэ дуолан уол аны кимин-тугун умнан, утумун-ситимин быһан харамай таһымыгар түһэн манкурт буолбут эбит. Ийэ (Софья Баранова) төһө эмит уолчаанын тапталынан тулааһыннаан, ыллаан-туойан көрдө да… туох да көмөлөһөр кыаҕа суох буолан биэрдэ. Онтун ааһан тугу да өйдөөбөт буолбут манкурт төрөппүт Ийэтин ымыр да гыммакка оҕунан ытан өлөрдө…
Былыр да быйыл да сэрии ыар содуллаах. Кыргыс, хаан тохтуута хатыланыыта өйү-төйү сүтэрииттэн, сиэр-майгы кэһиллиититтэн, ааспыт алдьархайдары умнууттан буоларын айымньы бэрт дьэҥкэтик көрдөрөр. Номох үөрэтэр суолтата онно сытар. Чингиз Айтматов айымньытыгар хас эмит уостан уоска бэриллэн кэлбит норуот номохторо сөптөөхтүк туһанылланнар, бу айымньы күүстээх ис хоһоонноох.
Ч. Айтматов бу айымньытыгар дьиҥэ хас да манкурт буолбут дьону ыйар, кинилэр арамааҥҥа омнуолаах дьоруой быһыытынан бэлиэтэммиттэр. Холобур, Сабитжан — үөрэхтээх эрээри, төрөөбүт сириттэн-уотуттан тэйбит, бэйэтин эрэ иннин көрүнэр эдэр киһи.
Моноиспэктээк өссө биир сүрүн толкуйунан буолар — хас биирдиибит омук быһыытынан уратыбытын билинэн, сэнэммэккэ, атын омуктар ортолоругар симэлийбэккэ, суураллыбакка сылдьарга дьулуһуу. Онуоха аныгы балысхан тэтимнээх сайдыы үйэтигэр төрөөбүт ийэ тылбытын илдьэ сылдьан, төрүппүтүн-ууспутун, төрүт дьарыкпытын умнубакка сылдьарбыт олус тоҕоостоох. Уруккутун умнубут киһи, норуот инники кэскилэ сарбыллар дииллэр. Ол иһин, бары да манкурт буолбат туһугар, кэнэҕэскилээх буоларга дьулуһуохтаахпыт.
Бу курдук туруоруулар көрөөччүнү кинигэ ааҕарга көҕүтэллэр, угуйаллар. Чингиз Айтматов айымньыта маҥнай «Обруч» диэн эбит. Бу уобарас ол соҕотох манкурт баһын хам ылары буолбакка, аан дойду атыйахтаах уулуу айманарын туоһулуура. Улахан империялар аан дойдуну баһылыыр баҕалаах иирсээннэрин, сэриинэн суоһурҕаныыларын содулларын, айылҕа айгырааһынын, сиэр-майгы тостуутун, киһи олоҕо сыаналаммат буолбутун өссө 1980 с. чулуу суруйааччы бу айымньытыгар уот харахха эппит эбит. Ол барыта манкурт, Чыҥыс Хаан туһунан номохторунан уонна фантастика ньыматынан суруллубут түһүмэхтэринэн ханарытан бэрт умсугутуулаахтык суруллубуттар. Чингиз Айтматов аан дойдуга үлэһит норуот дьоллоох олохтонуон, киһилии сыһыан, ил-эйэ олохтонорун, атаҕастабыл суох буоларын, тапталы, сиэрдээх буолууну хоһуйбут суруйааччы быһыытынан биллэр. Ол да иһин, кини ыра санаа курдук сиэрдээх майгылаах дьоннордоох, сэриинэн хаһан да ииригирбэт саҥа галактика баарын суруйар. Онно ыгылыйыы, тууйуллуу, сойуолаһыы суох диир. Бэйэтэ айымньы аан тылыгар бэлиэтээбитинэн, фантастика ньымата суруйааччы таарыйар өрүттэрин күүһүрдэр, чопчулуур эбит.
Ол эрээри, бу айымньы толорутук уларыта тутуу кэмигэр эрэ бэчээккэ тахсыбыта. Ол тухары айымньы аата хаста да уларыйан («И дольше века длится день…» (арааһа репрессияҕа түбэспит дьон дьылҕатын хаарыйдаҕа буолуо), кэлин «Буранный полустанок» (судургутутан кый ыраах истиэпкэ тимир суол үлэһиттэрин ыарахан дьылҕалара дэтэн) тахсыбыт. Кэлин Чингиз Айтматов туруорсуутунан айымньытын толору суруллубутунан «И дольше века длится день…» диэн буолбут.

х х х

Бу киэһэбит уратытынан Софья Сергучева-Баранова көрөөччүлэри кытары санаа атастаһыытын моноиспэктээк кэннэ тутатына көҕүлээбитэ буолла. Бу курдук артыыһы кытары атах тэпсэн олорон кэпсэтэр сэдэх көстүү буолан, бары да сүргэбит көтөҕүлүннэ. Софья Иннокентьевна биир бэйэтэ артыыһын таһынан драматург, олонхоһут, норуот маастара, худуоһунньук буоларын билэн олус сөхтүбүт. Дьиҥ ис күүстээх, кыахтаах, холку Далбар Хотун эбит. Ону кини хаадьыланан, тэбэнэтирэн бэйэтин: «Суон-Суон Суоппуйабын!» — диэн улахан артыыс уонна көрөөччү икки ардыгар баар көстүбэт сабыыны-быыһы арыйа тарта. Ол кэннэ истиҥ сэһэргэһиибит саҕаланна…Күндү ааҕааччым! Чингиз Айтматов кинигэтин булан сиһилии аахтаргын, ол кэннэ аныгыс туруорууга тиийэн кэллэргин, моноиспэктээк өссө долгутуулаах, өйдөнүмтүө буолуо этэ.

Антонина УСКЕЕВА