Соноҕос аттаах сэрииһит

Биһиги аҕабыт Никаноров Дмитрий Антонович (1920-1999) 1920 сыллаахха Мэҥэ Хаҥалас оройуонун 2-с Наахара нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Оҕо сааһын, төрөппүттэрин туһунан улаханнык тугу да кэпсээбэт этэ. Аймахтарын Никаноров Антон Павловичтааҕы тутуһан олорбутун ахтара.

1943 сыллаахха аармыйаҕа ыҥырыллан барар. 20-с ат депотугар сулууспалаабыта. Бу туһунан бэйэтин ахтыытыттан: “Мин 1943 сыл ыам ыйын 27 күнүгэр аармыйаҕа ыҥырыллан, сатыы биир тэлиэгэ акка ботуоҥкабытын тиэйэн, Майаҕа барбыппыт. Майаҕа түүннэри айаннаан сарсыарда тиийбиппит. Майаттан 850-ча киһи буолан, бэс ыйын 3 күнүгэр сатыы Алын-Бэстээххэ барбыппыт уонна күн тахсыыта тиийбиппит. Бэс ыйын 5 күнүгэр сарсыарда 5 чааска “Комминтерн” борохуотунан аармыйаҕа айаннаабыппыт уонна бэс ыйын эргэтигэр Бурятияҕа 20-с кондепоҕа түбэспиппит. Биһиги чааспыт Монголияттан дьиикэй сылгылары ылан көрөр этэ. Биһигиттэн аармыйаҕа сэриилэһэ барааччылар аттарын ылан бараллара. Бастаан аармыйаҕа тиийбиппитигэр алта нууччалаах этибит, онтон атыттара бары сахалар этибит. Мин бастаан тиийээт да, дивизия хамандыырыгар, онтон кэнники чаас парторугар көмөлөһөөччүнэн сылдьыбытым. Немецтэри кыайыы кэнниттэн Соҕуруу Сахалиҥҥа тиийэ сылдьыбытым. Онтон 1946 сыл атырдьах ыйыгар сааспынан демобилизацияланан дойдубар кэлбитим, —диэн.

Аҕабыт сылгыһыт буолан аты, чахчы, бэркэ миинэр эбит. Аармыйаҕа бииргэ барбыт биир дойдулааҕа Никаноров Иван Николаевич кини туһунан: “1943 сыллаахха аармыйаҕа ыҥырыллан сэриигэ барбытым. Хочоттон Никаноров Иннокентий Иванович, Никаноров Дмитрий Антонович, Устинов Иннокентий Терентьевич уо.д.а. буолан бииргэ айаннаан барбыппыт. Станцияҕа тиийбиппитигэр аты айааһаары сылдьаллар эбит. Аттара букатын кими да чугаһаппат. Биһиги Миитээҕэ (Никаноров Дмитрий Антонович) сылгыһыккын буолбат дуо, дьэ эрэ, көрдөр эрэ хайдах аты айааһыылларын диэтибит. Киһибит хап-сабар аты арҕаһыттан ылан миинэ түстэ да, кымньыылаан сүүрдэ турда. Уһаабата уонча мүнүүтэнэн атын хаамтаран тиийэн кэллэ. Ону көрөн хамандыыр сахалар акка сыһыаннаахтар эбит диэтэ быһыылаах, барыбытын конюшняҕа үлэҕэ ыыппыта,”  – диэн суруйбут.

Кырдьык, аҕабыт акка сыһыаннаах этэ. 1946 сыллаахха аармыйаттан кэлэн да баран К.К.Байкалов аатынан холхуоска, кэлин сопхуос буолбута уонна Наахара сопхуостарга өр сылларга үтүө суобастаахтык сылгыһытынан үлэлээбитэ. Сылгы көрөр базалара дэриэбинэттэн тэйиччи сиргэ баара, онон аҕабытын дьиэтигэр дэҥҥэ кэриэтэ көрөрбүт. Ол кэмҥэ үлэҕэ ирдэбил күүстээх этэ. Хас биирдии сылгыны тыыннаахтыы сыл таһаарыы, хас биирдии биэттэн кулуну 100 %  ылыы уо.д.а. ирдэнэрэ.

Аҕабыт үлэтэ үрдүктүк сыаналанан, 1974 сыллаахха К.К.Байкалов аатынан бириэмийэ лауреата буолбута. Лауреаттары чиэстээһин биһиги дэриэбинэбит кулуубугар буолбута. Пионердар горн, барабаан тыаһынан ньиргитэн киирэн лауреаттары эҕэрдэлээбиппит. Онно аҕабар анаан:

   Сылайары билбэккэ

   Сыһыылары кэрийэн

   Никаноров Миитэрэй

   Сылгыларын бэрийэр, – диэн аахпыттара өйбөр хаалан хаалбыт.

Аҕабыт лауреат-сылгыһыт буолан, Москваҕа Норуот хаһаайыстыбатын быыстапкатын (ВДНХ) көрө барбыта. Кэһии бөҕөтө аҕалбыта, биһиги үөрүү бөҕөбүт. Ол быыһыгар нуучча улуу суруйааччыларын Александр Пушкин, Максим Горькай кыһыл көмүс хаймыылаах остуолга ууруллар мэтириэттэрин аҕалбыт этэ. Билигин бэйэм бибилэтиэкэр буолан олорон сонньуйабын ээ, ол мэтириэттэри үлэбэр туһаныам эбитэ буолуо, ону суох буоллаҕа дии, сүппүттэр.

Аҕабыт биэнсийэҕэ да тахсан баран таах олорботоҕо. Ол курдук, чааһынай дьон сылгыларын көрөрө, күһүн ыаллар сүөһүлэрин хомуйан аҕалтыыр этэ, ойбон алларара, маһынан хотон олоппоһо, күрдьэҕэ, кыраабыл, тиэстэ мэһийэр ытыктары оҥорон чугас дьонугар, аймахтарыгар биэртэлиирэ.

Кини Аҕа дойду Улуу сэриитигэр хорсуннук киирсибитин “Германияны кыайыы иһин”, “Японияны кыайыы иһин” мэтээллэрэ туоһулууллар уонна кыайыылаах-хотуулаах бастыҥ үлэтин иһин Мэҥэ-Хаҥалас улууһун бочуотун кинигэтигэр киирбитэ.

1955 сыллаахха Ходороттон төрүттээх ийэбинээн Саввина Наталья Васильевналыын ыал буоланнар алта оҕолонон, сиэннэнэн быр-бааччы олорбуттара. Билигин иккиэн биһиги кэккэбитигэр суохтар. Кинилэр олохторун оҕолоро, сиэннэрэ салгыыллар. Ол курдук улахан убайбыт Миитээски эмиэ сылгыһыт этэ. Хомойуох иһин, эдэр сааһыгар оһолго түбэһэн өлбүтэ. Билигин кыра уола Антон уонна сиэнэ Егор чааһынай сылгылаахтар. Аҕаларын, эһээлэрин туйаҕын хатараллар.

Удьуор утума салҕанар…

Суруйда Ирина Никанорова, орто кыыһа, Мэҥэ Хаҥалас, 2-с Наахара нэһилиэгэ.

Хаартыскалары: И.Никанорова тиксэрдэ