ВИДЕО: Сорсуннаах булчут Баһылай Маппыайап

Мэҥэ Хаҥалас улууһун Баатара нэһилиэгин олохтооҕо, уруккута каадырабай булчут Василий Аркадьевич Матвеев бултаабыта биэс уон сыл буолла. Ол да иһин “Баатара” диэн кинигэҕэ биир дойдулаахтара кини туһунан эмиэ кэпсээтэхтэрэ. Ол эмиэ оруннаах. Сопхуос саҕана лауреат, оройуоҥҥа чөмпүйүөн-булчут буола сылдьыбыта. 

Үйэ аҥаара сымнаҕас көмүһү сонордоспут булчут кэпсээнэ элбэх буоллаҕа. Бу сыллар тухары ырааҕынан тэлэһийэн, хаста ууга түһэн, тоҥон-хатан сылдьыбытын, хайдах бултаан, тыатааҕыны, тайаҕы, саарбаны, саһылы… эккирэппитин бэйэтэ эрэ уонна хара тыата билэн эрдэҕэ.

Кини саха сиэринэн атынан сылдьан бултуур эбит. Саха киһитэ оннук бултуохтаах диир. Дьиҥнээх сонордоон бултааһын диэн – ол.

– Билигин тиэхиньикэ арааһа сайдан, бары тиэхиньикэнэн сылдьан бултууллар. Мин бачча сыл тухары атынан сырыттым. Аттарбын айаа­һаан. Булчукка аттан уонна ыттан ордук эрэллээх доҕоттор суох­тар. Туох да кыайан тиийбэт сиригэр ат барахсан эрэ тиэрдэр. Таптаабыт сиргинэн быһа түһэҕин. Ыт бөҕөнү ииттим, саха уонна эбэҥки ыттара. Урут Герой Попов аатынан сопхуос­ка каадырабай булчут буоламмын, куоталаһыы бөҕөҕө кыттыбытым. Куруук былаанынан үлэлии­гин. Былааммын икки төгүл аһардарбын диэн сыал-сорук туруорунаҕын. Ол сүрдээх көҕүтүһүүлээх буолар. Бэл, оччолорго Мэҥэ Хаҥалас улууһа Алдан оро­йуонун кытта доҕордоһор буолан, Алдан булчуттарын кытта күрэстэһээччибит. Онно куруук Алдан булчута бастааччы, онтон иккис-үһүс миэстэни мэҥэлэр ылар этибит. Булка-алка наһаа киһиргиири сөбүлээбэппин. Ол да буоллар эттэхпинэ, сылга 200-чэ тииҥи, 500-чэ андаатары бултуур этим. Тииҥи ахсынньыга диэри бултуубун, онтон андаатардыы барар этим. Билигин, хомо­йуох иһин, ким да андаатардаабат, сыаната да чэпчэки, – диэн саҕалаата кэпсээнин Баһылай.

Кини тииҥи уйатыгар төннөн кэлэрин кэтиир үгэстээх. Ол курдук, күнүс 2-3 чаас диэки уйаларыгар төннөн кэлэн киирэллэр эбит. Ол кэми кини мүччү туппат. Уйалара көҥдөй маска эбэтэр кыра маска мөһөөччүк курдук мөкөчүк буолар. Билигин тииҥ эһиннэ диир. Айылҕа бэйэтэ көрөн, үөскэтэр быһыылаах диэн этэр.

“Саарба элбээтэ…”

– Саарба элбээтэ, сүрдээх сиэмэх, тииҥи эһэрэ буолуо. 1976-1980-с сылларга биир эмэ саһыл кэлэн ааһара. Ол иһин бултаатахха, киһи барыта көрө кэлэрэ. Оттон билигин элбээн эрэр. Үрэх бастарынан хара улар баар буолла. Күтэр элбээтэ. Дьиҥэ, солоҥдо уонна кыры­наас күтэринэн аһылыктаналлар. Туртас элбэх, оту бүтэрэр буолла быһыы­лаах. Быйыл хаар чараас буолан, барыта туртас суола, – диир сорсуннаах булчут.

Манна даҕатан эттэххэ, кини кииһи ытынан бултуур, сүрдээх эккирэтиһиилээх уонна үчүгэй ыт наада эбит.

“Улахан кыылтан ыттар эмиэ сүр баттаталлар”

Сопхуос саҕана Уус Маайаҕа саарбалыы, Кэбээйигэ оттуу сылдьыбыт. Киистииллэригэр балаакканан олорбуттар. Онно тыатааҕыга түбэһэн, хайдах бултаабыттарын кэпсиир. Улахан кыылтан ыттар эмиэ сүр баттаталлар эбит. Биир эмэ чулуу ыт барар, атыттар куттаналлар. “Оҕонньор” хаһыыта-ыһыыта ынырык буолар үһү.

– Дьиҥэ, аар тайҕа хаһаа­йына киһиэхэ мээнэ көстүбэт кыыл. Бэйэтэ бэйэтигэр сылдьар. Мин наһаа сонордоһо сатаабаппын. Арай туох эмэ “буруйу” оҥордоҕуна бултуохха сөп буолуо. Ол эрээри оҕо­лоох кыыл кутталлаах буолар, көҥөөн. Уонна буулдьаҕа табыллыбыттар, олор өстү­йэллэр. Мин кинилэргэ өһүм суох. Наар соҕотоҕун бултуубун, ыттарым эмиэ көҥөстөр ээ (күлэр).

Биирдэ күһүн тайахтыы сылдьан улахан эһэҕэ тү­­бэстибит. 5-6 ыт­­таахпыт да, биир эрэ ыппыт барар, атыттар куттанан чугу­йаллар. Сыта-сымара сүрдээх. Филиппов Афоня диэн эдэр уол­лаахпыт. “Оҕонньорбут” көхсүгэр киҥинэ­йэр эҥин. Олоотуу турдаҕына, биирдэ эрэ ытан кэбиспитим.

Биирдэ эмиэ моойторуктаах тыатааҕы эккирэппитэ. Мин сүнньүөхтээхпин, бэлэм иһэбин. Онно иккис ытыыбар таппытым. Тобуктаан олорон ытыах баар эбит, дьиҥэ. Кэбээйигэ эмиэ оттуур сир көрө сылдьан үрүйэҕэ туох эрэ кугас көстөрүн көрдүм. Хата, мин сүнньүөхтээхпин. Улахан баҕайы эһэ эбит этэ. Атыыр оҕус курдук этэ… – диир ол ааспыт мүччүргэннээх сырыыларын санаан. Баһылай итинник ыксаллаах түгэннэргэ холкутуйан хаалар эбит.

“Саһыл тииккэ тахсыбыт”

– 50 сыл хаары кэстим ини-кэспэтим ини. Дьэ, дьикти түгэҥҥэ түбэстим эбээт. Үҥкүр диэн сиргэ ыттарым куулаҕа тугу эрэ үрэллэр. Кырдьаҕаһы үрдүлэр дуу диэн соһуйдум. Икки ыттаахпын. Улахан ытым үөһээ диэки көрө-көрө үрэр. Өнөр тииккэ хантайан турарыгар хааман бадьаалаан тиийдим. Үрдүк баҕайы тиит, ­дьиэттэн үрдүк. Арай кыра ытым тииккэ ортотугар диэри тахсыбыт. Ол быыһыгар кугас эҥин көстөр. Солоҥдону та­­һаардахтара дуу диэтим. Арай көрбүтүм доҕоор, атын күтүр олорор. Саһыл! Тиит төргүүтүгэр уруккуттан куотан тахсар сирдээх эбит. Ытан түһэрдэҕим дии. Кыра ытым сууллан түстэ. Ыарыыланан, ытыыр эҥин, – диэн салгыы бу соторутааҕыта түбэспит дьикти түгэнин туһунан кэпсээтэ.

Булчут тугу туруорсар?

Үйэ аҥаара бултаабыт киһи туруорсара элбэх буоллаҕа. Ол барыта айылҕаны, кыылы-сүөлү кэтээн көрөрүттэн тахсар. Холобура, төһө тииҥи эҥин бултаабытын туһунан ыйыппыппар, суруммут, бэлиэтэммит кумааҕыбын хаһыстахпына диэн чопчулаабыта. Василий Аркадьевич туртаска, тайахха лиссиэнсийэни элбээтиннэрэл­лэрэ буоллар диэн баҕалаах. Мороду наһаа элбээбитинэн “Кыһыл кинигэттэн” таһаараллара буоллар диэн этиилээх.

– Эдэр дьон кэмнээн-кэрдиилээн бултуохтарын наада. Наһаа имири эспэккэ. Айылҕаҕа сынньана таарыйа бултуур үчүгэй.

Иннокентий Неустроев, Майа сэл. олохтооҕо:

– Мин кинини, убайбын, оҕо эрдэхпиттэн билэбин. Аҕабыныын урут бииргэ улахан булка сылдьаллара. Аҕам бултуу барарыгар атын миэхэ мииннэрэрэ, дэриэбинэттэн тыаҕа диэри миинэрим. Баһылайдыын бултуу баралларыгар атаарар этим. Кэлин бэйэм, ол иһин буоллаҕа, бултуубун.

Быйыл убайбынаан Баһылайдыын уонна кини биир табаарыһынаан саҥа түспүт хаар кэннэ суол көрөн кэлбиппит. Баай барыылаах Байанай эһэбит үс куртуйаҕы суолбутугар олордон биэрбитэ. Арааһа, үһүөммүтүгэр биирдиини өлүүлээтэҕэ буолуо.