Сорук туолбут: дьиэлэр тутуллубуттар, көһөөччү көспүт, өрөмүөн ыытыллыбыт

Былырыын саас ыам ыйын 18 күнүгэр, Нам улууһун ууга барбат дэнэр нэһилиэктэрин эмискэччи халаан уута ылан, улахан аймалҕаны таһаарбыта. Турар бэйэлэринэн хаалбыт дьоҥҥо араас хайысханан көмө бөҕөтө оҥоһуллубута. Оттон бүгүҥҥү күҥҥэ 100 % ууга барбыт Хатырык нэһилиэгин олохтоохторо хайдах-туох санаалаахтарый, айылҕа оҥорбут ороскуотун төһө оһоруммуттар?

Кытаанах тургутуу

Хатырыкка биэрэпис быһыытынан 1054 киһи сурулла сылдьар, ол онтон олорооччута 800-тэн тахса киһи. Саха чулуу уола Максим Аммосов төрөөбүт дойдута буолан, киһи хараҕа быраҕыллар тутуулардаах. Биһиги Аммосов аатынан уулуссаҕа турар дьаһалта дьиэтигэр тохтуубут. Нэһилиэк баһылыга Артур  Ноговицынныын халаан уутуттан кэпсэтиибитин саҕалыыбыт.

“Биһиги улуу өрүс аттыгар олорор буоларбыт быһыытынан, уу ыллын-ылбатын, син биир дьуһуурунайдыыбыт, эвакопууннары тэрийэбит, сүөһүнү үөһэ үүрэн таһаа­рар сири бэлэмниибит. Мин өйдүүрбүнэн, 1998 сыллааҕы халаан намыһах сиргэ турар дьиэлэри ылбыта, – диэн ахтан ааһар Артур Егорович. – Ыам ыйын 17 күнүгэр уруккуттан уутун киллэрэр сиринэн киллэрбитэ, ыам ыйын 18 күнүгэр сарсыарда 5 чаас диэки уу таһыма намтаан эрэр диэн холкутуйбуппут. Онтон эмискэ 1-2 чаас иһигэр Кырдал диэн түөлбэни уу ылан эрэр диэн айдаан буолбута, онно 100-тэн тахса ынах сүөһүлээх улахан хаһаайыстыба баар. Уонча киһи буолан, тыынан көһөрүүнү саҕалаабыппыт. Уу олох көрдөрбүтүнэн кэлэр, ыксал буолла. Аттынааҕы хаһаа­йыстыба сылгылара ха­­йыы үйэ ууга уста сылдьаллар. Ол кэмҥэ аны үрдүк сирдэринэн киллэрэн эрэр диэн буол­ла. Дьаһалтаҕа тиийэн, улуус киинигэр тыллаан баран, нэһилиэккэ ЫБМ балаһыанньатын биллэрбиппит. Итиэннэ ол күнү быһа сарсыарда 5 чааска диэри дьону оскуолаҕа эвакуациялаабыппыт”.

Уу бараатын кытта аны чөлгө түһэрэр үлэ саҕаламмыта. Дьон бүтүннүү сытыйбыт, туһаттан тахсыбыт малларын улахан массыынаҕа тиэ­йэн, “Экосеть” ыйбыт сирдэригэр таспыттар. Өлбүт сүөһүлэри умата охсон, дьаамаларга көмпүттэр. Итиннэ араас тэрил­тэлэртэн, түмсүүлэртэн элбэх киһи кэлэн көмөлөспүтүн хатырыктар махтана ахталлар.

Халаан содулуттан улаханнык эмсэҕэлээбиттэргэ 22 ыал киирбит, ол онтон 2 ыал со­­куоҥҥа хапсыбакка туораабыт. 20 ыалтан Хатырыкка 3 ыал саҥа дьиэ туттарбыт, 3 ыал Хамаҕаттаҕа, 2 ыал Намҥа көспүттэр, уоннааҕылар куоракка дьиэ ылбыттар.

Хапытаалынай өрөмүөн испииһэгэр 196 дьиэ киирбит, улахан аҥаардара былырыын  оҥостубуттар. Бу өрөмүөннэрин харчыта Саҥа дьыл саҕана анал счеттарыгар киирбит, билигин бэйэлэрин счеттарыгар түспүт. Өссө да өрөмүөннэнэн бүтэ илик 80-ча ыал баар. Онон билигин бэдэрээт­читтэри кытта дьону көрсүһүннэрэн, туох оҥоһулларын быһаарсан баран, дуогабар оҥорсуохтаахтар.

«Үчүгэйэ диэн, өрөмүөн ыытарыгар киһи бэйэтэ кэлэн сайабылыанньа суруйдаҕына, сбербаан анал счеттан кини бэйэтин счетугар үбүн 50 % угар. Бу харчынан кини тутуу матырыйаалын атыылаһан, бэйэтэ өрөмүөннэнэр эбэтэр бэдэрээтчитигэр ыытар. Быйыл күһүҥҥэ диэри ити хаалбыт дьон оҥостон бүтүөхтээхтэр, – диир Артур Егорович. – Ону таһынан, хапытаалынай өрөмүөн хотоннорго эмиэ ыытылынна. 8 улаханнык эмсэҕэлээбит хотоҥҥо “утрата” быһыытынан үп көрүллэн, 6 саҥа хотон тутулунна, иккитэ быйыл тутуллуохтаах. Оттон кыайан итиннэ хапсыбатах 20 ыалга улуус дьаһалтатын итиэн­­нэ бэйэбит биир дойдулаахтарбыт киллэрбит үптэринэн 1-дии куб былаахы хаптаһыны ылан биэрбиппит”.

Үбүлээһин туһунан эттэххэ, хапытаалынай өрөмүөҥҥэ уонна “туга да суох туран хаалбыт дьоҥҥо” үбү федеральнай уонна өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтэ уйуммуттар. Социальнай эбийиэктэри тутууга  үбү өрөспүүбүлүкэ көрөн, баһаа­рынай чаастара саҥа дьиэлэммит. Оттон дьаһалта дьиэ­тин, гарааһын, уопсастыбаннай кииннэрин-балаҕаннарын хапытаалынай өрөмүөнүгэр үп-харчы көрүллүбэтэх.  Онон быйыл эмиэ сайаапка биэрээри сылдьаллар.

«Уу дьаһалта дьиэтин түннүгүн аннынан ылбыта. Хата көмпүүтэрдэри эрдэ үөһээ таһааран быыһаабыппыт. “Хатырык” түмсүү харчынан көмө оҥорон, кыайарбытынан өрөмүөн ыытан, миэбэл ылынан олоробут. Өрөмүөҥҥэ үп көрүллэрэ буоллар, муостабытын хаттаан оҥостуо, тэллэйдэнэн эрэр сирин анал суурадаһынан сотуо этибит. Сайыны быһа куурда сатаатыбыт да, син биир тэллэйдэннэ.

Билигин дьиэлэрэ тутуллан, көһөөччү көһөн, киириэхтээх харчылара барыта киирэн, дьон настарыанньата этэҥҥэ буолла. Онон бэдэрээтчиттэр да куттаммакка үлэлэһэр былаан­наахтар.

Билигин бары кыахпытын маннык иэдээннээх ха­­лаан аны кэлбэтин туһугар ууран олоробут. Хараардыы үлэтин күүһүрдэр, харар сирдэри иҥэн-тоҥон үөрэтэр наадатын туһунан улууспут дьаһалтатыгар эппиппит, Нэһилиэнньэ олоҕор куттал суох буолуутун хааччыйар министиэрис­тибэҕэ суругунан ыыппыппыт, бырабыыталыстыба отчуо­та кэллэҕинэ туруорсуох­пут. Былырыын улуус дьаһалтата ууну мээрэйдиир гидропост туруортарбыта. Уу кэ­­лиэн иннинэ улууска бэлэмнэнии үөрэх буолааччы, быйыл ол биһиэхэ ыытыллыахтаах. Онон хатыламматын курдук бэлэмнээх буолуохпут”, – диэн кытаанах тургутууну ааспыт баһылык эрэллээхтик түмүктээтэ.

“Саҥа дьиэм төрөөбүт уһаайбабар тутулунна”

Олорор дьиэлэрэ суох хаалбыт 20 ыалтан үс ыал дойдуларыгар дьиэ туттубут. Оскуола тиэхиньиичэскэй үлэһитэ Евдокия Слепцова алын кылаас­тарга үөрэнэр икки оҕотун кытта икки этээстээх дьиэ иккис этээһигэр олорбуттар.

“Бу дьиэбит 1974 сыллаа­ҕы тутуу, саахалланар туруктаах буолан сотору кэминэн көһөрүллүөхтээх этибит. Онон соҕотох бас билиим “утеря” диэҥҥэ киирсэн, саҥа дьиэ тутуллар буолбута. Тутуу күһүөрү саҕаламмыта, “Талбан-строй” диэн биир дойдулаах­пыт биригээдэтэ бэйэтин харчытыгар иэс туппута. Гаас оһоҕор, унитаһыгар, раковинатыгар тиийэ “под ключ” тутан, Саҥа дьыл иннинэ туттарбыта. Харчыбыт Саҥа дьыл кэнниттэн түспүтэ. Аны социаль­най гаастааһын бырагы­рааматыгар хапсаммыт, гааспыт эмиэ барыта холбоммута. Ону бэ­­йэбит араартарбыппыт, билигин урукку дьиэбитигэр кыс­таан олоробут. Халлаан сылый­да да, дьиэбитин оҥос­то ба­­раары кэтэһэ сылдьабыт”, – диэн үөрүүтүн үллэстэр Евдокия Ильинична.

Эдэр ыалга улахан хоромньу

2023 сыллаахха үс оҕо­­лоох эдэр ыал Левиннэр сабыс саҥа дьиэ туттан, үөрэн-көтөн киирбиттэрэ. Сыл да ааспакка, сааскы халаан уута дьиэлэрин түннүгүн аннынан ылан, улахан хоромньуну оҥорбута.

“Халаан кэнниттэн дьиэ­бин хомуйар, сууйар да иллэҥэ суох наар гуманитарнай көмөнү тыырыы, үллэрии үлэтигэр сылдьыбытым, – диэн кэп­­сиир “Сайдам” норуот айымньытын дьиэтин уус-уран салайаач­чыта Любовь Левина. – Ол сырыттахпына, куораттан Култуура министиэристибэтин үлэһиттэрэ тахсан, дьиэ­бин сууйан-сотон барбыттар этэ. Идэлээх сойууспут рескома ыҥырыы таһаараатын кытта араас нэһилиэктэр кулууптарын, оннооҕор атын эрэгийиэн култууратын үлэһиттэрэ кытта утуйар таҥаска, раскладушкаҕа тиийэ гуманитарнай көмө бөҕөтүн ыыппыттара. Онон рескоммутугар наһаа махтанабыт.

Уу тоҕо анньан кэлбитигэр, бастаан утаа бары кэриэ­тэ уолуйан хаалбыппыт. Эр дьоммут ЫБММ үлэһиттэрин кытта муустаах уу саппыкыларын таһынан охсорун кэрэйбэккэ  үлэлээбиттэрэ. Итинник ыксаллаах быһыы-майгы биллэриллибит сиригэр психолог, эмчит сулууспалара кэлэ охсоллор эбит. Санаан да көрдөххө, үйэҥ тухары муспут баайгыттан биирдэ ытыс соттон, дьиэ­тэ да, сүөһүтэ да суох хааларыҥ ынырык буоллаҕа ордук саастаах дьоҥҥо. Ол кыргыттар дьону уоскутан, эмп-томп бөҕөнү анаан, улахан көмөнү оҥорбуттара. Үөрэх министиэристибэтин дьаһалынан оҕолору тута “Сосновай Бор” лааҕырга илдьибиттэрэ, сайын элбэх оҕолоох ыал оҕолоро диэн, Владивостокка “Океан”, “Алые паруса” лааҕырдарга сынньаппыттара. Биир күн элбэх баҕайы волонтер кэлэн, нэһилиэкпит бөҕүн-сыыһын барытын хомуйан кэбиспиттэрэ. Итинник көмөттөн киһи наһаа үөрэр, инникигэ эрэлиҥ күүһүрэр”.

Левиннэр сайын ортото дьэ иллэҥсийэн, дьиэлэригэр хапытаалынай  өрөмүөн ыыппыттар, түннүгү арыйан салгылата сатаабыттар да, сиигин сыта син биир баар дииллэр. Билигин күннэтэ дьиэ иһигэр  салгыны куурдар тэрили холбоон олороллор. Ууга барбыт дьиэ олоҕо син биир айгырыыр, төһө да акылаата бетон буоллар, хас да сиринэн хайа барбыт. Онон сиик киирэн, тэллэй үөскүө диэн дьикси­нэллэр. Оннук дьиэҕэ хапытаа­лынай өрөмүөн сыл да аайы оҥоһуллуон сөп, кыһалҕата онно сытар. Онон ЫБМ биллэриллибит сиригэр хапытаалынай өрөмүөҥҥэ кэмиттэн кэмигэр үп көрүллүөн сөп быһыылаах.

Саҥа баһаарынай чаас

Хатырыкка кииннэнэн 10 киһилээх 2 №-дээх баһаарынай чаас үлэлиир. Хатырык, Маймаҕа, Түбэ, кыһынын Арбын, Көбөкөн нэһилиэктэрин көрөллөр. Бу бөһүөлэктэргэ  холбоон 3000 кэриҥэ киһи олорор.

Халаан буолуон иннинэ баһаарынай чаас нэһилиэктэн 2 км ыраах Атамай диэн учаас­такка  оһоҕунан оттуллар, саахалланар туруктаах дьиэҕэ үлэлиирэ. Билигин баһаа­рынай чаас саҥа дьиэтэ бөһүөлэк иһигэр тутуллан, былырыын ахсынньыга киирбиттэр.

«Бу билиҥҥи учаастакпытыгар икки сыллааҕыта буор кутан, бэйэбит күүспүтүнэн акылаатын түһэрбиппит, баһаа­рынай чааспытын манна көһөрөн аҕалар былаан­наах этибит. Ону халаан уута кэлэн түргэтэттэ диэххэ сөп”, – диир начаалынньык Николай Потапов.

Бу хас да нэһилиэги көрөн олорор баһаарынай чаас дьиэ­тэ суох сылдьара сатаммат диэн, СӨ бырабыыталыстыбатын,  Нэһилиэнньэ олоҕор куттал суох буолуутун хааччы­йар министиэристибэ, Саха сиринээҕи баһаары утары охсуһар сулууспа салалталара кэлэн көрөн бараннар, саҥа дьиэни тутуохха наада диэбиттэр. Нэһилиэк баһылыга Артур Егорович бэрт суһаллык бэдэрээтчит була охсон, тутуу саҕаламмыт. Бүттэҕинэ, бу сыл бастакы кыбаарталыгар бырабыыталыстыба атыылаһан ылыахтаах.

“Саҥа дьиэбит бары ирдэбилгэ эппиэттиир: 260 кв. м иэннээх, 2 баһаарынай массыына турар гараастаах, кэбиниэттэрдээх, куукуналаах, икки этээһигэр үөрэнэр хос­тоох, өссө да тренажернай хоһо уонна санузела оҥоһулла турар”, – диэн кэпсиир начаалынньык.

“Ити ыарахан күннэргэ өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо бары биһиги туспутугар ыалдьыбыттара, көмө бөҕө оҥоһуллубута. Онон дьоммутугар-сэргэбитигэр улахан махтал, туох эмэ буолар түгэнигэр көмө аны биһигиттэн барыа. Дойдубут, өрөспүүбүлүкэбит өйөбүлүнэн улахан кыһалҕаны оһорунан эрэбит”, – диэн махтана хааллылар хатырыктар.