Спиридон Борбуев тутуһар түөрт бириинсибэ

Үөһээ Бүлүү улууһугар үөрэх тиһигэ олох-дьаһах эйгэтин сайыннарар биир саамай дьоһуннаах, көдьүүстээх салаанан буолар. Улууска үөрэх уонна эбии үөрэхтээһин хаачыстыбата сылтан сыл үрдээн, өрөспүүбүлүкэ таһымыгар эмиэ бэлиэтэнэр. Ол туһунан Үөһээ Бүлүү улууһунааҕы үөрэх салалтатын начаалынньыгын Спиридон Борбуевы кытары кэпсэттибит.

– Үөһээ Бүлүү улууһугар 25 оскуола, оччо оҕо уһуйаана баар. Кэлиҥҥи кэмҥэ холбоһуктааһын (оптимизация) баран уһуйааннарбыт оскуолалар истэригэр киирэннэр, барыта 14 уһуйаан баар буолла. Уопсайынан, юридическай сирэй эрэ диэн буолбакка, эбии үөрэхтээһини кытары холбоон, үөрэх тэрилтэтэ биһиэхэ – 57.

Оттон материальнай-тиэ­хэньиичэскэй бааза туһунан эттэххэ, эргэ оскуолалар, уһу­йааннар элбэхтэр. Кэлиҥҥи кэмҥэ Үөһээ Бүлүү улууһун баһылыга Владимир Поскачин оскуолалары, уһуйааннары сыл аайы туттарар былааны киллэрэн, дьэ оннуттан хамсаата. Ол гынан баран, өссө даҕаны уон нэһилиэккэ оскуола тутуллуон наада. Оттон уһуйааннар үксүлэрэ саҥа тутууну эрэ­йэллэр.

Оскуолалар үөрэх кини­гэлэринэн, оҕо туттар тэриллэринэн хааччыллыылара куһаҕана суох. Сорох оскуола, уһуйаан сатабыллаах сала­йааччылара аһара үчүгэйдик дьаһанан олороллор. Кырдьык, суола-ииһэ суох сирдэргэ арыый мөлтөх, ол гынан баран, бүгүҥҥү федеральнай судаарыс­тыбаннай үөрэхтээһин ыстандаартыгар эппиэт­тиир барыта баар диэххэ наада. Ону таһынан, оскуола барыта массыынанан хааччыллан олорор.

– Үөрэх хаачыстыбатын учуутал, иитээччи быһаарар. Исписэлиистэр бааллар дуо?

– Төһө даҕаны усулуобуйа мөлтөҕүн иһин, оҕо сөптөөх билиини ыларын учуутал быһаарар буоллаҕа. Педагог уонна иитээччи билиитин-көрүүтүн хаачыстыбатын сайыннарарга туох боппуруос турарый диэ, бастатан туран, учуутал бэйэтин таһымын үрдэтиэх­тээх. Билиҥҥи оҕо сүрдээх түргэнник сайдар, онуоха учуутал эмиэ тэбис-тэҥҥэ сайдыахтаах. Учуутал оҕоттон билиитинэн-көрүүтүнэн таһыччы буолуохтаах. Биһиги үөрэхпит салалтата педагог билиитин кэҥэтэригэр, идэтин үрдэтинэригэр туспа көрүүлээх. Холобур, нуучча тылын учуутала булгуччу Санкт-Петербурга – «литэрэтиирэ дойдутугар» сылдьыахтаах. Оттон биология учуутала Дарвин түмэлин, саха тылын учуутала эмиэ классик суру­йааччылар төрөөбүт дойдуларыгар, кинилэр тү­­мэллэрин тиийэн көрүөхтээх. Уопсайынан, учуутал бэйэтин биридимиэтинэн, итинник куурустарга сылдьыахтаах дии саныыбын.

– Саҥа исписэлииһи дьиэнэн-уотунан хааччы­йаҕыт дуо?

– Биир сүрүн кыһалҕабытынан учууталы олордор уопсай суоҕа буолар. Көһөн кэлэр учууталлар суоллаах-­иистээх, саҥа оскуола­лаах, интэриниэтэ үчүгэй сиргэ талаһаллар. Онтубут сорох сиргэ кыаллыбат. Арай, кэнники «Земскэй учуутал» федеральнай бырагырааманан, үс сыллааҕыта Боотулууга Тываттан математика, былырыын Туобуйаҕа эмиэ Тываттан биоло­гия-химия учууталлара кэлэннэр бэркэ үлэлии сылдьаллар. Быйыл Сургуулукка математика учуутала кэлиэхтээх. Биһиэхэ химия, биология, физика курдук биридимиэттэргэ, учуутал тиийбэт кыһалҕата баар. Кэнники сылларга, оннооҕор нуучча тылын уонна математика учууталлара тиийбэт буоллулар.

– Быйыл үөрэх систиэ­мэтигэр киирэр «золотой стандарт» диир улары­йыыларын туох дии саныыгын?

– Бу биир халыыпка көһүү федеральнай бырагыраама уһуйааннарга, оскуолаларга быйыл балаҕан ыйыттан киириэ. Билиҥҥитэ оскуо­ла барыта тус-туспа бырагырааманан оҕону үөрэтэр. Аны биир кэлим халандаарынай былаанынан ханна да биирдик үөрэтии барыаҕа. Иккиһинэн, үөрэх кинигэлэрин бэрээдэктээһин киириэҕэ. Сорох ос­­куолаҕа биир биридимиэккэ үс араас кинигэнэн үөрэнэ сылдьаллар. Ол суох буолуоҕа, бары биир тэҥ кинигэнэн үөрэниэхтэрэ. Үсүһүнэн, олимпиадалары ыытыыга ордук. Урут олимпиадаҕа кыттар оҕолор тус-тус­па бырагырааманан үөрэммит буоланнар, бу өттүгэр ыарахаттар үөскээччилэр. Олимпиада сорудаҕын оҥорбут ааптардар бэйэлэрин оҕолоругар эрэ анаан оҥорбуттар диэн буолааччы. Аны оннук көстүү суох буолуоҕа.

–  Үөрэх хаачыстыбата киин сиргэ ордук буолуо, оттон тыа сирин оскуолалара хайдах тыынан олороллоруй?

– Тыа сирин уонна куорат оскуолалара араастаһаллар. Оҕотун ахсаанынан даҕаны, менталитетынан даҕаны. Тыа сиригэр сорох оскуолаҕа кылааска биир оҕо үөрэнэр, оттон улуус киинигэр 25-30 оҕо. Манна ылан эттэххэ, биһиги, бу биир оҕоҕо болҕомто уура сатыыбыт. Тоҕо диэтэххэ, бу – «трагедия». Соҕотох үөрэнээччи маҥнайгы кылаастан ос­­куоланы бүтэриэр диэри, хаһан даҕаны «одноклассник», перемена диэни билбэтэ иэдээн дии. Ол иһин, сыл аайы каникулярнай оскуола диэни тэрийэн ыытабыт. Быйыл төрдүс төгүлүн Нам оскуолатыгар улуус 9-с кылааһын үөрэнээччилэрин, Тамалакааҥҥа 11-с кылаас оҕолорун мустубут. Бу тэрээһин сүрүн сыалынан, биир-икки оҕобутугар кини курдук саастаах, интэриэс­тээх, оҕолор баалларын биллэрии уонна табаарыстаһалларын ситиһии буолар. Оҕолор манна сылдьан билсэн бараннар, бассаап бөлөххө бары киирэннэр сибээстэһэллэр, эксээмэн­нэрин туһунан кэпсэтэллэр, о.д.а. интэриэстэрин быһаарсаллар. Мин санаабар, тыа сиригэр оҕоҕо социализация тиийбэт дии саныыбыт. Кииҥҥэ сылдьар сирдэрэ киэҥ, оттон тыа оҕолоругар суоҕун кэриэтэ. Кулууп, бибилэтиэкэ баар эрээри, кырдьыгын эттэххэ, оҕо онно аҕыйахтык сылдьар.

– Оҕону эбии үөрэхтээһин хайдаҕый, оҕону патриотическай иитии хайысхата сүрүн оруолу ылан эрэр.

– Эппитим курдук, биһиги оҕону иитиигэ ураты болҕомтону уурабыт. Биһиэхэ эбии үөрэх тэрилтэлэрэ – Оҕо успуордун оскуолата, «Тускул» эстетическэй киин, Буокса оскуолата, Оҕо ускуустубатын оскуолата, Норуот педагогикатын тэрилтэтэ, Технопарка бааллар. Алта тэрилтэнэн оҕолорбутун төһө кыалларынан барыларын хаба сатыыбыт. Уопсайынан, улууспут эбии үөрэхтээһиҥҥэ бастыҥнар кэккэлэригэр сылдьар. Ол бэлиэтинэн, быйыл I өрөспүүбүлүкэтээҕи эбии үөрэхтээһин пуорума бэс ыйын 14-15 күннэригэр Үөһээ Бүлүү улууһугар барыахтаах.

Оттон патриотичес­кай иитиигэ эмиэ ураты болҕомто ууруллар. Ол курдук, Арассыыйаҕа, тыа сиригэр соҕотох, биһиэхэ эрэ, Дүллүкүгэ Парашютнай кулууп баар. «Звезда» уонна РИА «Армия России» ханааллара тиийэ кэлэн устубуттара, суруйбуттара. Дьиҥэ, дойду киин куораттарыгар син бааллар бөҕө буоллаҕа, ол гынан баран, Саха сирин түгэҕэр баара – ураты көстүү. Ону таһынан, өрүс уҥуор оскуолалар уонна өрүс бэтэрээ диэн тус-тус­па «Пятидневка» байыаннай тэрээһини ыытабыт. Быйыл төрдүс сылын Харбалаахха, пограничник, буойун-суру­йааччы, Николай Золотарев-Якутскай төрөөбүт сиригэр кини аатынан ыам ыйын бүтүүтэ  тэрээһин буолуо. Улуус бары нэһилиэктэриттэн 10-с кылаас оҕолорун мунньаммыт, биэс күннээх байыаннай үөрэҕи ыытабыт.

– Эн үлэҥ уонна тус эйгэҥ хайдаҕый?

– Төһө кыалларынан, тыа сиригэр үлэлиир киһи быһыытынан, дьон үлэлиир усулуобуйатын куораттан итэҕэһэ суох тэрийэ сатыыбын. Биир дойдулаахтарым, үөһээ бүлүүлэрим, бу биэс сыл үлэлиирбэр туоһу буолуохтара дии саныыбын. Тыа сиригэр уһуйааннар уонна оскуолалар, төһө даҕаны эргэлэрин иһин, тупсаҕай буолалларын ситистим. Биэс сыл анараа өттүгэр Туобуйа алын сүһүөх оскуолатыгар тиийэн баран, харааска киирэн кэллим дии санаабытым. Билигин куораттан итэҕэһэ суох, сып-сырдык, ып-ыраас дьиэҕэ үлэлииллэр. Маҥаас нэһилиэгэр эмиэ оннук этэ, билигин балай да тубуста. Аны туран, тыа сирин оскуолаларын кыһын буолла даҕаны, «тымныы» диэн тылы кытары си­­бээстиигин дии, урут кырдьык, оннук этэ. Оттон билигин итиннэ үлэ күүскэ баран, оскуо­лалар сы­­лаастар, сырдыктар, ыраастар. Уопсайынан, мин түөрт бириин­сиби тутуһабын – сылаас, сырдык, ыраас уонна тупсаҕай буолууну.

– Спиридон Олегович, кэпсээниҥ иһин махтанабын!