ССРС бүтэһик премьер-миниистирэ

1989 сыл кулун тутар ыйыгар этэ. Арай, ССКП обкомун тэрийэр отделын сэбиэдиссэйэ Андреев Павел Михайлович приемҥа ыҥырда. Оччолорго мин 37 хотугу оройуоннар сопхуостарын хабан “Север” диэн агрокомбинаты салайар этим. Тэрилтэбэр саҥа сорудах биэрээри гыннахтара дуу дии санаан тиийбитим, хата, киһим үөрэ-көтө көрүстэ уонна: “Михаил Ефимович ыҥыттарда, чэ, бардыбыт”, — диэтэ. Оччолорго Михаил Ефимович ССКП обкомун сэкирэтээринэн үлэлиирэ. Михаил Ефимович кэпсэтиини буолаары турар ССКП Үрдүкү Сэбиэтигэр быыбардар туһунан саҕалаата.

Быйылгы быыбардар уратылаахтарын, элбэх кандидат биир уокуруктан туран, альтернативнай төрүккэ олоҕуран барыахтаахтарын эттэ. Онон тыа хаһаайыстыбатын сүрүн быһаарыллыахтаах боппуруостарын күүскэ, ылыннарыылаахтык туруорсан,  түмүктээхтик үлэлиир депутат талыллара наадатын тоһоҕолоон эттэ.  Дьэ, ол кэннэ миигин улаханнык соһутта: “Үс кандидаты туруорарга интэриэстээх тэрилтэлэр бэлэмнэнэллэр. Биһиги, аграрниктар, сүбэлэһэн баран эйигин депутакка кандидатынан туруорарга быһаарынныбыт”, — диэн быһаччы этэн миигин соһутта. Кэтэспэтэх өттүбүттэн ити быһаарыыны истэммин куотунан көрдүм даҕаны, эппитин кубулуппата, кытаанах уонна соһуччу быһаарыыны ылынным.

Кэлин өйдөөтөхпүнэ, ити түгэн мин олоҕум суолун уларыппыт, ордук эппиэттээх киэҥ аартыга арыллыбыт кэмэ эбит. Мин итэҕэллээх дьонум, олор истэригэр Б.Д.Слепцов, Ф.Г.Охлопков, П.П.Вечерин быыбардааччылары кытта активнайдык үлэлээбиттэрэ. Онон общественность киэҥник өйөөн, мин ССРС норуодунай депутата буолбутум. ССРС норуодунай депутатынан биһиги республикабытыттан уон алта киһи талыллыбыта. Икки депутат – Сойуус Сэбиэтигэр, уон түөрт – национальностар Сэбиэттэригэр. Ол иһигэр сэттэ депутат босхоломмут төрүккэ олоҕуран үлэлээбиппит: М.М. Яковлев, П.Д. Осипов, С.В. Бойков,  М.А. Михеев, О.П. Бородин, А.С. Колодезников уонна мин.

Депутаттар анал комиссиялар састааптарыгар талыллан үлэлииллэрэ. Мин Үрдүкү Сэбиэт плановай-бюджетнай комиссиятын састаабыгар киирбитим, плановай подкомиссияны салайбытым. Ол саҕана кэлэр сыл бюджетын туһунан сокуон ымпыктаан-чымпыктаан, уһуннук бэлэмнэнэрэ. Холобур, биһиги үп-харчы миниистирин В.С. Павловы, кини солбуйааччыларын В.В.Барчугу, В.Г.Панско­ву кытта үгүстүк көрсөрбүт.

1990 сыллаах бюджет бырайыага көрүллэригэр плановай-бюджетнай комиссия састааба үп-харчы миниистирэ В.С. Павловка кэбиниэтигэр икки төгүл мунньахтаабыппыт. Онтон Үрдүкү Сэбиэт 1989 сыл от ыйыгар буолбут маҥнайгы сессиятыгар ССРС Миниистирдэрин Сэбиэтин састааба талылларыгар тыл этэн Госплан бэрэссэдээтэлэ В.А. Дурасов кандидатуратын өйөөбүтүм.

Ол сессияҕа үп-харчы миниистирэ Валентин Сергеевич Павлов кандидатурата эмиэ көрүллүбүтэ уонна бигэргэтиллибитэ. Онно былаанабай-бюджетнай комиссия чилиэннэрэ кинини бэйэтин туспа эҕэрдэлээбиппит. Онон үлэм балаһыанньатынан сибээстээн ССРС үбүн-харчытын миниистирэ В.С. Павловы кытары син чугас соҕустук билсэн турабыт.

Ити түгэн кэнники дойдубар 1991-1992 сылларга Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ, Саха Республикатын бастакы Президенэ М.Е. Николаев ыҥырыытынан Совмин бэрэссэдээтэлинэн үлэлиир бириэмэбэр, Сойуус салалтатын кытары суһал наадалаах боппуруостары быһаарарбытыгар көмөлөөх буолбута.

Онон Саха Республикатыгар экономическай кризистэн тахсарбытыгар үтүө өҥөлөөх Сэбиэскэй Сойуус саамай кэнники салайааччыта Павлов Валентин Сергеевич туһунан кылгастык кэпсииргэ сананным.

В.С. Павлов 1959 сылтан саҕалаан, РСФСР, ССРС үбүн министиэристибэлэрин араас отделларын салайааччытынан үлэлээн, үп-харчы боппуруостарыгар дириҥ билиилээҕин, дойду норуотун хаһаайыстыбатын сайыннарыыга бюджетка киирэр үп суолун-ииһин, үбүлээһини сөпкө тыыран норуот хаһаайыстыбатын бары салааларын сайыннарыы тосхоллорун быһаарыыга сатабыллааҕын көрдөрбүтэ. 1986 сыллаахха ССРС үбүн миниистирин бастакы солбуйааччытынан анаммыта.

1989 сыл саҥатыгар, дойдуга саамай экономическай кризис сатыылаабыт кэмигэр ССРС үбүн миниистиринэн анаммыта.

В.С. Павлов дойдуга кризистэн тахсар суоллары тобулууга, нэһилиэнньэ социальнай өттүнэн көмүскэллээх буолуутун хааччыйыыга активнайдык үлэлээбитэ.

Кини дойдуга Пенсионнай фонданы, нолуок инспекциятын тэрийии тутаах салайааччыта этэ. В.С. Павлов көҕүлээһининэн дойдуга маҥнайгы коммерческай бааннар тэриллибиттэрэ. Онон көмөлөһүннэрэн дойду экономикатын кризистэн өрүһүйүүгэ инвестиция үбүлээһинэ диэн тэриллэр буолбута.

Кини инициативатынан дойду харчынан үбүн хамсааһынын бэрээдэктиир сыалтан 1991 сыл тохсунньу ыйыгар харчы бөдөҥ купюрата уларытыллыбыта. Онон норуот туһатыгар бөдөҥ күлүк экономикаттан киирэр дохуоттар,  спекуляннар, коррупционердар “дохуоттара” тохтотуллубута. Ону норуот туһатыгар харчы реформата диэн ааттаабыттара.

Ити дьаһаллар дойдуга политическай кризис ааҥнаан туруоруллубут  сыалларын сиппэтэхтэрэ эрээри, экономическай кризистэн норуот кыһалҕатын сымнаппыттарын экономистар билинэллэр.

Биллэрин курдук, 1990 сыллар саҕаланыыларыгар дойдуга политическай кризис дириҥээбитэ. М.С. Горбачев “уларыта тутуу” диэн лозуна салгыҥҥа ыйаммыта. Норуот хаһаайыстыбатын сайдыытыгар ырыынак экономикатыгар киирии туох даҕаны бэлэмэ суох ССКП КК дьаһалынан киирии  саҕаламмыта. Дьэ, ол түмүгэр кризис 1990 сыл саҥатыгар дойду былааһын салайар уорганнарыгар эмиэ сатыылаабыта.

Ити кэми билигин политологтар араастык сыаналыыллар. Үгүс политологтар В.С. Павлов ити экономическай, политическай кризис кэмигэр  үлэтин патриот салайааччы  дойдутун, норуотун быыһыыр иһин күүстээх санааннан салайтаран,  хорсуннук турунуу курдук сыаналыыллар. Билигин, дойдубут сайдыыта сөптөөх суолга турбутун кэннэ, ким хайдах сыаналыыра – бэйэтин көҥүлэ.

Мин бу ахтыыга Саха сиригэр экономика кризиһэ бүрүүкээбит кэмигэр, М.Е. Николаев инициативатынан В.С. Павлов республикаҕа көмөлөспүт түгэннэригэр тохтуом. Эппитим курдук, республика Президенэ М.Е. Николаев экономиканы сайыннарыыга бэйэ кыаҕар тирэниини кытары сэргэ Сойуус салалтатын кытары сыһыаны туһалаахтык олохтуурга кыһаллара. 1991 сыллаахха бэс ыйын саҥатыгар ССРС премьер-миниистирэ  В.С. Павлов баһылыктаах делегация Австрияҕа барар, онно эн Саха АССР Совминын бэрэссэдээтэлин быһыытынан делегация састаабыгар киирдиҥ”,  — диэн правительственнай иһитиннэрии кэллэ.

В.С. Павлов салайар делегациятын састаабыгар барсарым туһунан иһитиннэрии республика экономикатыгар баар балаһыанньаны киниэхэ билиһиннэрэрбэр, ханнык эмит өйөбүлү ыларбар эрэмньини үөскэппитэ.

“Бу түгэни мүччү тутумуохха, кинини республикаҕа ыҥыран балаһыанньаны билиһиннэриэххэ, туруорсар боппуруостарбыт элбэхтэр. Мин киниэхэ сурук бэлэмнээтим”, — диэн баран Михаил Ефимович В.С. Павловка ыҥырыы суругун бэлэмнээбитин биэрдэ. Онон делегация састаабыгар киирэн Австрияҕа сылдьыбытым. Үрдүкү салалтаны кытары көрсүһүүлэргэ барытыгар сылдьыспытым. Австрия федеральнай канцлерын Франц Враницкайы, президент Курт Вальдхаймы кытта көрсүбүппүт.

Маннык көрсүһүүлэргэ мин бастакы кыттыым этэ. Онно сылдьаммын В.С. Павлов дойду “валютнай сыаҕын” – Саха сирин кытары чугастык билсэр баҕалааҕын өйдөөбүтүм. Көрсүһүүлэр кэмнэригэр митигин Павлов бэйэтигэр чугас олордоро. Ол эмиэ иһэ истээх эбит. Австрия делегациятын кытары кэпсэтиигэ Сэбиэскэй Сойуус Австрияттан  5 млрд шиллинг суумалаах кредиты көрдүүрэ дьүүллэһилиннэ уонна онно залог быһыытынан Сойуус Комдрагметыгар харалла сытар Саха сирин алмааһа эбит. Дьэ онно өйдөөбүтүм бу делегация састаабыгар киирбит аналбын. Кредит дуогабарыгар илии баттанна. Сарсыныгар ыкса киэһэ дойдубутугар төннөн иһэн, миигин Павлов В.С. VIP саала остуолугар ыҥыран Саха сирин туһунан элбэхтик ыйыталаста, кэпсиирбин сэргээн иһиттэ. Мин кыаҕым баарынан республикаҕа баар уопсай балаһыанньаны кэпсээтим, М.Е Николаев аатыттан республикаҕа кэлэ сылдьарыгар сурук туттардым. Ону Валентин Сергеевич ылынна уонна ити кэмтэн ый курдук ааспытын кэннэ Саха сиригэр кэлбитэ.

Республикаҕа алмаастаах Удачнайга, Уус-Алдан оройуонугар, Дьокуускай куоракка сырытыннарбыппыт. М.Е.Николаев XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт сессиятыгар сырытыннаран, депутаттары, хаһаайыстыбаннай активы кытары билиһиннэрбитэ. Сойуус правительствотыттан көмө оҥорулларыгар чопчу этиилэр оҥоһуллубуттара. В.С. Павлов сессияҕа тыл этэригэр улахан уоппуттаах салайааччы буолан, биһиги балаһыанньабытын өйдүүрүн, кыаллар көмөнү оҥорорго бэлэмин эппитэ.

Ону таһынан М.Е. Николаев тутуллан иһэн тохтотуллан турар медицинскэй киини көрдөрбүтэ. Икки сыллааҕыта ССРС доруобуйа харыстабылын миниистирэ Е.И. Чазов кэлэ сылдьан республикаҕа доруобуйа харыстабылын тэрилтэлэрэ мөлтөх базалаахтарын, үлэ тэрээһинэ ситэтэ суоҕуттан нэһилиэнньэ ортотугар доруобуйа туруга намыһаҕын ыйбытын уонна Чазов Е.И. көмөтүнэн медцентр тутуллан иһэн харчы суоҕуттан тохтообутун кэпсээбитэ. Ити тутууга 78 мөл. доллар кредитка республика иэскэ киирбитин быһааран биэрдэ.

В.С. Павлов эппитин умнубат, уустук боппуруостары быһаарыыга дьоҕурдааҕын көрдөрбүтэ. Сотору буолаат Москваттан туруорсубут  боппуруостарбытын уочаратынан быһааран барбыта. Ол курдук, кини дьаһалынан кыайан чөлүгэр түһэриллибэт айылҕа баайын иһин төлөбүрү 1,6 млрд оччотооҕу харчынан аан бастаан ылар буолбуппут.

Ону таһынан, медицинскэй киини тутуу төлөммөккө турбут улахан суумалаах кредитин Сойуус бюджетыттан төлөттөрөн, медицинскэй киин тутуутун салгыы ыытан ситэрэргэ кыах биэрбитэ. Ити көмөнү Саха сирин бастакы Президенэ М.Е. Николаев 1992 с. тохсунньу 13 күнүгэр “Саха Республикатыгар доруобуйа харыстабылын сайыннарыы бастакы уочараттаах соруктара” диэн Саха сиригэр нэһилиэнньэ доруобуйатын харыстааһыҥҥа олук уурбут Укааһы таһаарарга кыаҕы биэрбит биир түгэнинэн ааҕыахха сөп.

Өссө биир түгэни эбэн эттиэххэ сөп. В.С. Павловка Саха сиригэр кэлэ сырыттаҕына экономическай кризис содулугар республикаҕа нэһилиэнньэни бородууктанан хааччыйыыга ыарахан балаһыанньа үөскээбитигэр көмө оҥорорго көрдөһүү оҥоһуллубута. Ону уталыппакка, В.С. Павлов Австралияҕа “Главсоюзпродукт”  тэрилтэ суотугар бородуукта атыылаһарга делегация ыытарга быһаарбыта. Уонна 1991 сыл от ыйыгар “Холбос” бэрэссэдээтэлэ Д.Д. Попов, тас дойдуну кытта сибээс департаменын салайааччыта В.М. Ефимов, “Главсоюзпродукт” тэрилтэ, Внешэкономбанк бэрэстэбиитэллэрэ уонна мин делегация састаабыгар киирэн Австралияҕа көппүппүт. Австралия эргиэнин миниистирин, араас фирмалар салайааччыларын кытары кэпсэтии түмүгэр 3500 тонна бараан этин, 1800 тонна ынах арыытын “Главсоюзпродукт” уонна Внешэкономбанк суотугар  атыылаһарга дуогабар  илии баттаммыта. Австралия туһааннаах тэрилтэлэрэ этиллибит бородууктаны бириэмэтигэр тиэйэн ыыппыттара, республикаҕа бородуукта күһүн эрдэ тиийэн кэлбитэ. Онон В.С. Павлов үтүө көмөтүнэн уустук 1992 сылы республика нэһилиэнньэтэ бородууктаҕа кыһалҕаны көрсүбэккэ туораабыта.

Валентин Павлов ити оҥорбут өҥөлөрө Саха сиригэр кылгас кэмҥэ улахан өйөбүл этэ. Онтон экономиканы дириҥ кризистэн таһаарыыга, биллэн турар, тирэх буолар кыаҕы биэрбэтэҕэ.

Биллэрин курдук, Горбачев дойдуну ыарахан туруктан таһаарар кыаҕа суоҕа көстүбүтэ. 1991-1992 сылларга дойду экономикатыгар ыарахан кэмнэр бүрүүкээбиттэрэ, ССКП салайар оруола быста мөлтөөбүтэ. Дойду сорох салайааччылара Горбачев уларыта тутуутун политикатын утаран, Сэбиэскэй Сойууһу үрэйбэт, оннунан хаалларар соруктаах Ыксаллаах балаһыанньаны биллэрэн Государственнай комитет (ГКЧП) 1991 сыл атырдьах ыйын 18 күнүгэр тэрийбиттэрэ. Ол өрө туруу үс хонугунан хам баттаммыта.

Дьэ, итиннэ В.С. Павлов дьылҕата хайдах этэй?

Дьиҥнээх докумуоннар көрдөрөллөрүнэн, ЫБЧК салайааччыларынан вице-президент Геннадий Янаев, КГБ баһылыга Владимир Крючков этилэр. Кинилэри кытары ЫБЧК-ны тэрийээччилэринэн ССРС Сэбилэниилээх күүстэрин миниистирэ Дмитрий Язов уонна премьер-миниистир Валентин Павлов этилэр.

Өрө туруу хам баттанар, тэрийээччилэр хаайыллаллар.

Атырдьах ыйын 23 күнүгэр Валентин Павлов хаайыллар уонна сураҕырбыт “Матросская тишина” түрмэтигэр угуллар. Ол кэннэ ССРС Үрдүкү Сэбиэтэ кинини премьер-министр дуоһунаһыттан босхолуур. Атырдьах ыйын бүтэһигэр В.С. Павлов суукка ханнык даҕаны дойдуга хоромньуну оҥорор өрө туруу (путч) суох этэ диэн сайабылыанньа оҥорор уонна бэйэтин буруйдааҕынан билиммэтэҕэ. Балтараа сыл хаайыыга олорон баран 1993 с. тохсунньуга босхоломмута. Дойдуга сыыйа балаһыанньа көнөн, 1991 сыллааҕы ЫБЧК-га сыһыан сымнаабыта. Үгүс юристар В.С. Павловы государственнай сулууспатын эбээһинэһин толорбута, былааһы утары маассабай хамсааһын тэриллибэтэҕэ диэн өйдөбүлгэ кэлбиттэрэ. ЫБЧК кыттыылааҕа Варенников генерал: “Биһиги уголовнай буруйбут суох, улуу Сойуус көмүскэлигэр эбээһинэспитин толорорго  соруммуппут”, — диэн эппитэ кинилэри уголовнай буруйдааһынтан туттунарга көмөлөспүтэ буолуо. 1994 сыл олунньу ыйыгар Государственнай Дума мунньаҕынан  В.С. Павловы ЫБЧК иһин буруйдааһынтан босхолообута, амнистия биллэрбитэ.

В.С. Павлов күүрээннээх үлэтэ, дьылҕата икки өрүттээх:

Бастакытынан: дойдуга уларыта тутууну ыытыыга, экономиканы саҥалыы рынок суолугар киллэриигэ, норуот хаһаайыстыбатынт бары салааларын аныгылыы салайыыны төрүттээһиҥҥэ активнайдык кыттыбыта;

Иккиһинэн: ол эрээри, кини норуот көҥүлгэ тардыһыытын, регионнар статустарын үрдэтиини ис дууһатыттан өйөөбөтөҕө.

Дойду салалтата оннук сыһыанын түмүгэр норуот көҥүлгэ тардыһыыта уонна инициативата күөстүү оргуйбута. Ону Сэбиэскэй Сойуус үрдүнэн биллэриллибит ыксаллаах балаһыанньа государственнай комитета (ЫБЧК)  даҕаны кыайан тохтоппотоҕо, Союзнай Дуогабар идеята олоххо киирбэтэҕэ. Онтон ыла Сэбиэскэй  Сойуус ыһыллар суолга киирбитэ. Дьэ, онон Сэбиэскэй Сойуус бүтэһик премьер-миниистирэ Валентин Сергеевич Павлов олоҕун суолун, дьылҕатын үгүс политологтар итинник сыаналыыллар.

Улуу дойдубут Сэбиэскэй Сойуус үрэллибитэ 24 сыла ахсынньы ыйга буолар. Урукку олохпутун ахтан-санаан ааһар тоҕоостоох, ордук ыччат дьоҥҥо наадалаах буолуо.

Климент Иванов,

СӨ бочуоттаах олохтооҕо, Госсулууспа бэтэрээнэ