Старая Русса куораты босхолоспута

Мин сырдатарга сананар киһим – Семен Иванович Чечебутов. Семен Иванович 1907 сыллаахха атырдьах ыйын 23 күнүгэр дьадаҥы кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Аҕата уонна ийэтэ иккиэн Сэмэн төрүөн иннинэ Мааркабыс баайдарга хамнаска сылдьыбыттара. Сэмэн баара-суоҕа үс саастааҕар, 1910 сыллаахха, аҕата Иван Николаевич Чечебутов өлбүтэ. Аҕалара суох буолан оҕолор эрэйдээхтик улааппыттара.

Сэмэн убайа Павел, эдьиийдэрэ Мотрена, Парасковья, балта Мария оскуола боруогун атыллаабатахтара. Семен дьиэтигэр олорон эрэ дьоҥҥо буукубаҕа, сурукка үөрэттэрэн ааҕар, суруйар буолбута. Арай быраата Дмитрий оскуоланы ситиһиилээхтик бүтэрэн баран, Дьокуускайга рабфакка иккис кууруска үөрэнэ сылдьан, ыалдьан өрүттүбэккэ өлбүтэ.

Сэбиэскэй былааһы, саҥа олоҕу турууласпыта

Семен ааҕар, суруйар буолан баран, 1928 сыллаахха Суола сельпотун Табаҕатааҕы маҕаһыыныгар атыыһытынан үлэлии киирбитэ. Оччолорго Табаҕаҕа биир маҕаһыын баара. Биир сыл курдук үлэлээбитин кэннэ, сэбиэскэй былааһы ис дууһатыттан өйүүр, эдэр эрчимнээх, үрдүк уҥуохтаах, кырасыабай көрүҥнээх, дириҥ толкуйдаах уолу нэһилиэгин дьоно сир түҥэтигэр дьокутаатынан талан үлэлэппиттэрэ. Барыта уон дьокутаат этилэр, кинилэр Тараҕай нэһилиэгин биэс гына үллэрэн баран үлэлээбиттэрэ. Балары боломуочунайдар салайбыттара. Сэмэн Ивановиһы кытта Тарабукин Константин Иванович, Кириллина Елена Николаевна диэн дьоннор сылдьыспыттара. Сири үллэрээччилэр үллэрээт, отчуоту хамыыһыйаҕа түһэрбиттэрин кэннэ баайдар айдааны тардыбыттара. Кинилэр урукку сирдэрин төннөрүөхтэрин баҕараллара. Ол гынан баран, кинилэри сорохторун хаайталаан, ол отчуоту тэбэрдии гыннартыыллара. Баайдар үллэһик ыыппыт дьоннорго улаханнык кыыһыраллара, өстүйэллэрэ.

Семен Иванович 1931 сыллаахха Суола сельпотун солбуйааччы бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ. Бэрэссэдээтэл Сосин Спиридон Иванович этэ. Онтон 1932 сыллаахха Тараҕай нэһилиэгин сэбиэтин сэкирэтээринэн талбыттара, оччолорго бэрэссэдээтэл бииргэ төрөөбүт убайа Павел Иванович этэ. Бу кэмҥэ холкуостар ыһыыларын, отторун хомуурун, онтон да атын нэһилиэккэ ыытыллар үлэлэри олохтоох сэбиэт тэрийэн, хонтуруоллаан ыытара. 1934 сылтан 1939 сылга диэри дьоҥҥо тиийимтиэ олохтоох тыллаах-өстөөх Семен Ивановиһы сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн талбыттара, сэкирэтээрэ Яковлев Семен Петрович диэн киһи этэ. Ити сылларга холкуоһу бөдөҥсүтүү ыытыллыбыта. 1939 сыллаахха «Табаҕа» диэн бөдөҥсүйбүт холкуоска производствоны салайсыбыта. 1940 сылтан 1941 сыл от ыйыгар диэри норуодунай суут исполнителинэн үлэлээбитэ.

Сэрии уотун ортотунан

1941 сыллаахха от ыйын 29 күнүгэр бастакы хомуурга бэбиэскэ тутан уоттаах сэриигэ барбыта. Кинини Чита куоракка илдьэн сэттэ хонукка сэриилэһэргэ үөрэппиттэрэ. Семен Иванович сулууспалыыр чааһын Старая Русса куораты көмүскээһиҥҥэ бырахпыттара. Старая Русса Москва уонна Ленинград (билигин Санкт-Петербург) икки ардыгар сытар дьоҕус куорат. 1941 сыл атырдьах ыйын 9 күнүгэр ньиэмэстэр Старая Руссаны иилии көтөн төгүрүйэн, былдьаан ылбыттара. Куораты үнтү буомбалаан кэбиспиттэрэ. Ити кэмтэн 950 күннээх фашистар оккупациялара саҕаланан барбыта.

Ньиэмэстэр Старая Руссаны «Кыра Берлин» диэн ааттаабыттара. Тоҕо диэтэххэ, Ленинграды блокадалыырга тирэҕириигэ бу олус тоҕоостоох сир этэ. Старая Руссаҕа мөлүйүөн аҥаара саллаат олоҕун биэрбитэ. Олор истэригэр биһиги сахаларбыт эмиэ бааллара. Кинилэр 4 хайыһар биригээдэтигэр киирбиттэрэ. Биир да ото-маһа суох, ытыска уурбут хаар-муус Ильмень күөлүнэн хайыһарынан туораан, куораты босхолоору чугаһаан истэхтэринэ, үөһээттэн буомбалаабыттара. Аҥаардас 19‑с биригээдэҕэ 400 саха саллаата охтубута, Ильмень күөл түгэҕэр үйэ саас тухары тимирбитэ. Старая Русса куорат иһин кыргыһыыга 1942 сыллаахха Семен Иванович сиһигэр бааһыран уһун кэмҥэ госпиталга сыппыта. Үтүөрэн баран куораты босхолооһуҥҥа иккиһин сэриигэ киирбитэ.

Элбэх кырыктаах кыргыһыыларга сылдьыбыта. 1943 сыл саҕаланыытыгар ити куораты босхолооһуҥҥа бүтэһик кимэн киириигэ граната эмтэркэйэ харахтарыгар түһэн икки хараҕынан көрбөт буолбута. Икки ый Кострома куорат госпиталыгар сытан эмтэммитэ, ол кэмҥэ 1943 сыл олунньу ый 18 күнүгэр Старая Русса куорат өстөөхтөртөн босхоломмута. Семен Иванович биир хараҕа үйэтин тухары олох көрбөт буолбута, көрөр иккис хараҕыттан оскуолагын ситэ ылбакка аата, Калининскай уобаласка үлэҕэ ыыппыттара. Онно биир сыл үлэлээбитин кэннэ, врачебнай хамыыһыйа быһаарыытынан салгыы сэриилэһэр кыаҕа суоҕун учуоттаан, инбэлииккэ таһаараат, дойдутугар ыыппыттара. Старая Русса куорат иһин кыргыһыыга уһулуччу хорсун быһыыны көрдөрөн Семен Иванович Аҕа дойду сэриитин I истиэпэннээх уордьанынан 1945 сыллаахха наҕараадаламмыта.

Дьонун-сэргэтин махталынан, ытыктабылынан туһанара

Семен Иванович Чечебутов сэрии инниттэн Табаҕаҕа олорбута. Сэрииттэн инбэлиит буолан кэлэн баран, 1944 сылтан 1956 сылга диэри Хаптаҕай, Майа, Табаҕа сельполарыгар, ол иһигэр 1949 сылтан 1953 сылга диэри сельпо бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ.

Табаҕаҕа бэйэлэрэ дьиэлээхтэрэ. Кэргэнэ Слепцова Мотрена Егоровналыын бэйэлэрэ оҕоломмотохторо, кэргэнниилэр сүбэлэһэн баран, балтараа эрэ саастаах Марияны аҕата Макаров Николай Михайловичтан, ийэтэ Никитина Марфа Николаевнаттан сөбүлэҥнэрин ылан сокуонунан иитэ ылбыттара.

Мария билигин ахтар: «Аҕам төһө да сэрии ардьархайын биллэр, куруук үөрэ-көтө сылдьара, олус сымнаҕас майгылааҕа. Миигин куруук бэйэтин кытта илдьэ сылдьара. Эбэҕэ куска хонорбут, илимниирбит, куобахха ииппит сохсотун баран көрөрбүт. Илимнээн ылбыт балыгын куулга кутан бэлисипиэккэ ындан аҕаларбыт, кэлэн иһэн илин ыскылааттан саҕалаан балыгын табаарыстарыгар бэрсэн кэлэрэ.

Сэрии туһунан кэпсиирин сөбүлээбэтэ. Саас аайы Кыайыы күнүгэр хараастан ылара. Өлүөр хараҕар оскуолак хатанан сылдьара олус эрэйдиирэ. “Олох кыратык иһирдьэ түспүтэ буоллар, икки хараҕа суох хаалыахтаах этим, ону дьоллоох эрэ буоламмын ордубут”, — диирэ. Кини элбэх табаарыстардааҕа, дьоҥҥо олус эйэҕэстик сыһыаннаһара.

1977 сыллаахха тапталбын Скрябин Гаврил Степановиһы көрсөн, холбоһон ыал буолбуппут. 1978 сылга Табаҕаҕа көһөн кэлбиппит, аҕам өлөр ыарыытыгар охтоохтообут этэ. Ити сыл бастакы оҕобут күн сирин көрбүтэ. Оҕобутун Сеня диэн ааттаабыппыт. Аҕам мин ааппын ылбыт сиэммин көрдүм диэн үөрэхтээбитэ, ол кэнниттэн уһаабатаҕа”.

Семен Иванович уоттаах сэриигэ хорсуннук сэриилэһэн Аҕа дойду сэриитин I истиэпэннээх уордьанынан, “Германияны кыайыы иһин”, “Сэрии кэмигэр килбиэннээх үлэтин иһин” уонна хас да үбүлүөйдээх мэтээллэринэн, “Сэбиэскэй эргиэн туйгуна” бэлиэнэн, Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Бочуотунай грамотатынан наҕараадаламмыта. 1963 сыллаахха Саха АССР Бочуотун дуоскатыгар тахсыбыта. 1965 сылга коммунистическай үлэ ударнигын бочуоттаах аатын ылбыта.

Семен Иванович олорбут олоҕун үгүс өттүн атыы-тутуу, эргиэн сайдыытыгар, Мэҥэ Хаҥалас Тараҕай нэһилиэгин дьоно-сэргэтэ байылыаттык олоруутугар анаабыт киһи буолар. Кини дьон махталын элбэхтик ылбыта, улахан ытыктабылынан туһанара.

Лаврентий Романов,

СӨ үтүөлээх зоотехнига,

Мэҥэ Хаҥалас улууһун

бочуоттаах олохтооҕо.

2025 сыл олунньу.