Судаарыстыбаннас бөҕө акылаата түһэриллибитэ

1990 сыллаахха балаҕан ыйын 27 күнүгэр норуокка киэҥник дьүүллэһии түмүгэр Өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай суверенитетын туһунан Декларация ылыллыбыта.

Ити Декларацияҕа олоҕу­ран, 1992 сыллаахха Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституцията (Төрүт Сокуона) ылыллыбыта. Бу инники кэскилбитин түстээбит сүрүн докумуоннарга олоҕуран М.Е.Николаев баһылыктаах өрөспүүбүлүкэбит Федеральнай киини кытта бииргэ дьаһаллан, салаллан олоруутун сүрүннүүр тыын суолталаах доку­муоннар, сөбүлэһиилэр түһэрсиллибиттэрэ. Ол докумуоннарга Б.Н.Ельцин, М.Е.Николаев илии баттаабыттара.

90-с сыллардааҕы былаас, уопсастыба, судаарыстыба тутула уларыйар, экэнэмиичэскэй, бэлитиичэскэй айгырааһын, ыһыллыы-тоҕуллуу уодаһыннаах кэмнэригэр дьон-норуот чахчы да революционнай уларытыыларга сирдиир, көҕүлүүр, кыахтаах лиидэргэ наадыйара. Ол да иһин Саха ССР Үрдүкү Сэбиэтэ 1991 сыл алтынньы 17 күнүгэр ылыммыт сокуонугар олоҕуран, 1991 сыл ахсынньы 20 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин бэрэсидьиэ­нин быыбара ыытыллыбыта. Куоластааччылар 76,6% ылан, Михаил Ефимович Николаев өрөспүүбүлүкэбит бастакы Бэ­­рэсидьиэнинэн талыллыбыта.

“Суверенитеты төһө кыайаргытынан ылыҥ…”

Бэрэсидьиэн Михаил Николаев дуоһунаһыгар киирэригэр норуотугар, бар дьонугар туһаайан: «Бэрэсидьиэн – сиэдэрэй талисман да, Үрүҥ Айыы Тойон да буолбатах. Бастатан туран, өрөспүүбүлүкэтин, норуотун туһугар сүдү эппиэтинэһи ылыммыт киһи, гражданин», – диэн тоһоҕолоон бэлиэтээбитэ. Уонна ити эппиэтинэһин үлэтин, олоҕун сүрүн ирдэбилинэн үрдүктүк тутан саҥаны, сырдыгы, үйэлээҕи айан, тутан, олохтоон барбыта. Бар дьонун уҕараабат өйөбүлүн, махталын, ытыктабылын ылыан ылбыта.

Арассыыйа «ыраахтааҕыта» Б.Н.Ельцин 1990 сыл бүтүүтүгэр Саха сиригэр кэлэ сылдьан: «Суверенитеты төһө кыайаргытынан ылыҥ. Аны Москва орооспот. Ол эрээри Арассыыйаттан арахсымаҥ», – диэн дьаһайан, Саха ССР судаа­рыстыбаннай суверенитетын билинэн, бэйэбит баспытын билинэргэ көҥүл, кыах биэрэн барбыта. Арассыыйа судаарыстыбатын бастакы баһылыга итинник этии­тэ оччолорго өрөспүүбүлүкэ Үрдүкү Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ М.Е.Николаев ырааҕы көрөр, таба сыаналыыр, дьыалабыай сыһыаны олохтуур муударай бэлиитикэтин түмүгэ буолар.

Суверенитеппыт кыаҕын таба туһанан

Михаил Ефимович бэрэсидьиэн институтун аналын, кыаҕын чахчы да көдьүүстээхтик туһанан, дойду үрдүнэн үрэллии, эргиччи кириисис­кэ киирии, моҥкурууттааһын, эстии ытарчатыгар ылларыы ыар кэмнэригэр төрөөбүт Сахатын сирин, бар дьонун инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан саҕалаан, ырыынак, хапытаал хабараан сыһыаннаһыыларын кэмигэр өрүһүйбүт, бэлитиичэскэй, экэнэмиичэскэй суверенитеппыт кыаҕын таба туһанан өрүттүү, атахха туруу, устунан бигэтик сайдыы суолугар үктэннэрбит бастакы Бэрэсидьиэммит буолар. Кини Бэрэсидьиэн быһыытынан бастакы ыйаахтара доруо­буйа харыстабылын, нэһилиэнньэ социальнай көмүскэллээх буолуутун, үөрэхтээһини, билими, духуобунаһы сайыннарыыга туһуламмыттара. Ити Михаил Ефимович дьон-норуот, оҕо аймах, үүнэр көлүөнэ тустарыгар кыһамньыны судаарыстыба бэлиитикэтин, бастакы уочараттаах соруктар таһымнарыгар туппутун туоһулуур.

«Барҕарыы», «Үүнэр көлүөнэ фондата» фондалар өйөбүллэринэн хайдахтаах тэрээһиннэр, тутуулар ыытылыннылар? Дойду хотугулуу-илиҥҥи өттүгэр тэҥэ суох Мэдиссиинэ кииннээхпит. Ийэ, оҕо харыс­табылын киинэ үлэлиир. Лео Бокерия, дойду доруобуйатын харыстабылын миниис­тирэ Шевченко курдук корифейдар бэйэлэринэн кэлэн сүрэххэ, бүөрү уларытыыга уустук эпэрээссийэлэри оҥорон тураллар. «Ленскэй кы­­раай» аныгы үөрэх кыһатын базатыгар Нобелевскай бириэмийэ лауреата Жорес Алферов, Михаил Николаев көҕүлээһиннэринэн СӨ билимин аччыгый академията тэриллэн, талааннаах оҕолор дьарыктаналларыгар кыах үөскээтэ. Өрөспүүбүлүкэҕэ үрдүк, уопсай орто үөрэхтээһин ситимнэрэ сайдыы суолугар бигэтик үктэннилэр, ыччаппыт дойду, омук сайдыылаах дойдуларын үрдүк үөрэхтэрин кыһаларыгар ситиһиилээхтих үөрэнэр кыахтаммыта. Чөл олох, култуура, билим, успуорт эйгэлэригэр «Азия оҕолоро» спортивнай оонньуулар, Муусука үрдүкү оскуолата, академичес­кай ускуустуба, норуот талааннаахтара аан дойду, ЮНЕСКО, Хотугу Пуорум таһымнарыгар тахсыбыттара духуобунай барҕарыы таһымын көрдөрөр.

Бэрэсидьиэн институтун социальнай-экэнэмиичэс­кэй сайдыыбыт тирэҕинэн буол­бут тыын суолта­лаах, хорсун быһаарыытынан, судаа­рыстыбаннай суверенитеппытыгар тирэҕирэн, Федеративнай дуогабарга олоҕуран төрөөбүт-үөскээбит сирбит туһалаах барҕа баайа өрөспүүбүлүкэ бас билиитигэр киирбитэ, бар дьоҥҥо туһалыыр буолбута диэххэ наада. РФ бырабыыталыстыбатын кытта Сөбүлэсиһиигэ олоҕуран, өрөспүүбүлүкэҕэ хостоммут ювелирнай алмаас 20%, көмүс 10% бэйэҕэ турар сыанатынан атыылаһар кыахтаммыта. 1992 сыллаахха «АЛРОСА» АХ тэриллэн, алмаас-бирилийээн комплексын толору тиһигин: алмааһы хостооһуну, суортааһыны, чочуйууну, ырыынакка батарыыны бэйэбит оҥорор бырааптаммыппыт. 1994 сыллаахха «Аллараа Өлүөнэтээҕи», 1997 сыллаахха «Анаабыр алмаастара» курдук өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн «АЛРОСА»ны кытта хаҥатыһар аахсыйалаах уопсастыбалар тэриллибиттэрэ. Кэлин «АЛРОСА-Ньурба» бөдөҥ аахсыйалаах тэрилтэ көдьүүстээхтик үлэлиир. «Биир каналлаах нолуок» диэн ааттанан, бары хостонор баайтан Арассыыйаҕа нолуогу төлөөбөккө, бэйэбитигэр хаалларар буолбуппут.

Сайдыы эркээйилээх суолугар

Бэрэсидьиэн М.Е.Николаев тыа сирин олохтоохторун олохторун таһымын үрдэтиигэ, сайыннарыыга дьайымтыалаах дьаһаллары олохтоо­бутун бары билэбит. Бастатан, ыал экэниэмикэтин кыаҕырдан, бааһынай хаһаайыстыбаларыгар тирэҕирэн, тыа хаһаа­йыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарыы араас көрүҥнэрин өйөөн балаһыанньаны көннөрүөхпүт диэн соругу туруорбута. Тыа сирин дьонугар тирэх буолар анал­лаах «Туймаада» үп-харчы агропромышленнай хампаанньаны, «Туймаада лизинг» хам­паанньаны тэрийбитэ. Өлүөнэ — Туора Күөл уу турбатын туораппыта. «Саханефтегаз» хампаанньаны тэрийэн, айылҕа гааһын илин эҥээр улуустарга таһаарар соругу туруорбута.

Онон, М.Е.Николаев бэрэсидьиэннээбит 10 сыла революционнай уларыта тутуу, судаа­рыстыбаннас халбаҥнаабат төрүт акылаатын түһэрии, айымньылаах, дьайымтыалаах үлэ, сайдыы эркээйилээх суолугар бигэтик үктэнии тыйыс кэмнэрэ этилэр.

Биир ньыгыл санаанан

Саха Өрөспүүбүлүкэбит Судаарыстыбаннаһын күнүн бу 27 чыыһылаҕа 33-с төгүлүн бэлиэтээтибит. Субу аҕай иккис болдьоххо талыллыбыт Ил Дархаммыт Айсен Сергеевич Николаев: “Улахан дьыаланы биир ньыгыл санааламматаххына кыайбаккын”, – диэн дьонугар-норуотугар быһаччы этэн турар. Дьоно-норуота оннук да ылынан, ааспыт быыбардарга биир ньыгыл санаанан иккис болдьоххо үлэлиир, салайар быраабы, кыаҕы биэрэн, өрөспүүбүлүкэбит судаарыстыбаннаһын бөҕөргөтүүгэ өссө инники хардыыны оҥордо. Ил Дархан инникитин да инновация суолун өрө тутан, улахан уларыйыылары көҕүлээн өрөспүүбүлүкэни аныгы сайдыы саҥа кэрдииһигэр таһаарарыгар, Уһук Илиҥҥэ, Арассыыйаҕа биллэр үрдүк сайдыы­лаах эрэгийиэн оҥороругар саарбахтаабаттарын биллэрдилэр. Биир ньыгыл санааланан былаас уонна норуот улахан дьыаланы оҥорор, ситиһэр бигэ эрэллээхтэр.