Сунтаар бибилэтиэкэтэ айар дьоҕурдаахтары түмэр

Леонид Попов аатынан Сунтаар улуустааҕы библиотекатын айымньылаах үлэтин биир бэлиэ көстүүтүнэн үгэс курдук ыытыллар “Сунтаар миигин ыҥырар” хоһоон түһүлгэтэ буолар. Быйыл бу тэрээһин Кыыл Уола “Номох буолан умнуллубат норуот тыыннаах тыла” диэн этиитигэр олоҕуран, кэтэхтэн күрэс быһыытынан ыытылынна. Онон, киирбит хоһооннор төрөөбүт тылга уонна улуу киһи айар үлэтигэр анаммыттар. Үөрүүлээҕэ, Кыыл Уолун аатынан күрэс бүтүн өрөспүүбүлүкэ айар дьоҕурдаахтарын түмэ тарпыт, ол курдук уон икки улуустан отут үс киһи үлэтин дьүүллүүр сүбэ көрдө.

Мин тус бэйэм киирбит айымньыларга Кыыл Уолун уонна саха тылын туһунан сонун этиилэри, тэҥнэбиллэри, уос номоҕор киириэх бэргэн хоһуйуулары көрдөөтүм. Кыыл Уолун улахан хомуурунньуга “Аман өс” диэн ааттаах. Кини “тыл барытын төрөтөн, быһааран турар” диэн тыл ууһа буолар дьоҕуру бары идэттэн өрө туппут айааччы этэ. “Айхал эйиэхэ, аар тайҕа!” диэн сүрүн айымньытыгар

Улуу Өлүөнэ өрүспүт

Устар долгунунуу суккуллар

Умнуллубат оҥкуллаах ОЛОҤХОБУТ

УУРУМНЬУ ТЫЛ кэриэтэ

Ордук биһирэтиэхтин… – диэн олоҥхобут “уурумньу тыл буолан” аан дойдуга тахсан, саха аатын ааттатыахтааҕын өтө көрбүтэ сөҕүмэр.

Киирбит үлэлэргэ кини олоҕун суолун, айар үлэтин көннөрү ааҕан биэрии элбэх: холобур, “Оһуор үҥкүүтүн туруорбута, Москубаҕа ыччаты бэлэмнээн илдьибитэ, Ыгыаттаҕа улааппыта” эҥин диэн курдук. Онтон поэзия күүһэ уонна кэрэтэ – дьэ бу кини олоҕун, тугу оҥорбутун уобарастаан, дьүһүйэн, киһи сүрэҕин долгутар, санаатыгар хаалар курдук холоон, хоһуйан этии буоллаҕа эбээт. Кыыл Уола аар тайҕатын таптыырын:

Сүһүөхтээх бэйэм сүгүрүйэн,

Сүрэхтээх бэйэм долгуйан,

Күөмэйбэр санаам көймөстөн,

Көмүскэм уута итийэн

Элэ-была тылбынан эйигин

Эҕэрдэлээн эймэһитиэм… – диэн этэр. Дьэ, ол курдук, “көмүскэ уута итийиэр” диэри күүстээх буолуохтаах, этэр тыл, уус-уран тыл.

Кыттааччылар үгүстэрэ Зверевкэ аналлаах хоһооннорун оһуокай тэтимигэр олоҕуран суруйбуттара өйдөнөр. Кини бэйэтэ “Кийиит сүктэн кэлиитэ” эҥин диэн курдук улахан айымньылары оһуокайдыы ыллаан биэрэрин үөрэхтээхтэр сурукка-бичиккэ түһэрэн биэрбиттэрин билигин ааҕабыт.

Уратылаах 

Уран тыллаах,

Улаҕалаах

Улуу киһи,

Уҕараабат 

Уһун тыыннаах

Уурастаабат

Уус этээччи…

  Тоҕой, толоон

Тэҥҥэ туойсар

Толуу күөмэй

Тойуксуппут…

— Айаан Чакыр бу курдук киһи эрэ ойон туран оһуокайдаан барыах курдук үтүөкэн хоһуйууну саҕалаан баран, түмүгэр кэлэн бу тэтимин ыһыктан, тылын-өһүн күөрэ-лаҥкы ыытан кэбиспит диэн көрдүм.

Оҥкулбутун охсон дьэ

Ойдуур дорҕоон көтүтэн

Омук тыынын салҕаабыт,

Олук сайдар күүстээбит,

Ойдом бүкпүт дьоннорун

Омуктартан үрдэппит

Оо, Улуукан Убайбыт... – диэн Сайылык Уолун сахалыы тэтимҥэ хоһуйуутун эмиэ биһирээтим.

Саха саарын аймаҕын

Саргы-дьолуо алгыһын

Саталынан туттартаан

Саталлаахтык салайтаан,

Биллэр-көстөр биэтэктээн

Биһирэмҥэ тиксэртээн

Илгэ тыына илгийдэ,

Ийэ сири эргийдэ,

Ситиһиитэ билиннэ —

Сибиэрэппит тилиннэ! – диэн Чоххуруос, Сибиэрэппит тиллибитин киһи итэҕэйэн, үөрэ-көтө хатылыы сылдьыан курдук этэн кэбиспитэ кини өйгө-санааҕа хаалар бэргэн тыллаах хоһоонньут буоларын туоһулуур.

Оҕонньорбутун уран тылынан тилиннэрии, кинини тыыннаах гынан эргилиннэрии холобурун Күн Мичээрин хоһоонугар көрдүм:

Ол саҕахха тыҥ хатыыта дьирбиилэннэ,

Тула ойуур барыта дьиктилэннэ,

Ол онтон көттүлэр сыыйа дорҕооннор,

Тумарык быыһыгар туойар оҕонньор…

Булчут оҕонньор кутаа аттыгар олорон туойарын туһунан Кыыл Уолун уола Ылдьаа Сибиэрэп биир хоһооно баар этэ. Күн Мичээрэ эмиэ ити түгэни ураннык хоһуйбута бу күрэх биир бэлиэ айымньыта буолан бэлиэтэннэ.

Ийэ тылбыт, сахалыы саҥабыт туһунан билигин элбэхтик айабыт, суруйабыт. Кини дьылҕата барыбытын долгутар. Оччонон кыттааччылар төрөөбүт тыл туһунан уратытык, сонуннук этэллэрэ уустуктардааҕын өйдүүбүн.

Номох буолан, умнуллубат

Норуот тыыннаах тыла!

Ууга эн тимирбэккин,

Уокка эн умайбаккын,

Килбиэннээх кэрэ бэйэҕэр

Кир, дьэбин сыстыбат! – диэн Кыыл Уола сэбиэскэй тутул муҥутаан, сотору бары биир нууччалыы тыллаах модун норуот буолуохпут диэн хайысханан хардыылаан иһэр кэмҥэ хорсуннук уонна күүстээхтик этэн кэбиспитин бигэргэтэр хоһуйуулар бааллар дуо?

Үрүҥ тыыны өллөйдүүр

Сахам тыла барахсан!

Саҥа үйэ суолунан

Күртүөннээхтик хорутан,

Күрүлэччи умайан,

Дьэллэм, дьорҕоот майгылаах

Мургун дьоҥҥо бэриллэн

Кустук курдук дьэрэлий,

Иһэгэйдээх күүскүнэн

Кэлэр кэмҥэ кэрэтий! – диэн Антонина Хобусарова хоһуйуутун сэргээтим.

Айыылартан анабылым,

Арчыланар сүдү күүһүм

Сахам тыла — саргым тыла!

Саргым тыла — сахам тыла! – диэн Чөмчүүк эмиэ сонуннук этэн кэбиспит.

Хас санаам тыл буолан суруллубат,

Хас этиим элбэх дьоҥҥо иһиллибэт.

Өссө хас сыл барытын кистиибин,

Саҥата суох туораттан кэтиибин? – диэн Ураты Уран Тыл диэн айар ааттаах киһи тыл көҥүлүн суохтуур, тылы буойар-хаайар алдьатыытын арыйар айымньыта хорсун уонна дириҥ санаалаах. Маннык хоһооннор кэмнэрэ өссө кэлиэҕэ диэн тойоннуубун.

Өксөкүлээҕи элбэхтик аахпыт Семен Винокуров иккис «Ойуун түүлүгэр» хабааттыыр “Үрдүк Айыылар ыра санаалара” диэн айымньыны суруйбут эбит. “Ойуун түүлүгэр” курдук, хоһоон саханы бэйэтин кэскилин туһугар киирсэргэ ыҥырар, онуоха Үрдүк Айыылар көмөлөһүөхтэригэр эрэнэр.

Уруу-хаан дьоҥҥуттан удьуордаан

Ураты дьоҕуру туппутуҥ,

Тыл баайын ойуулаан-оһуордаан

Тыаҥ, тайҕаҥ тойугун куппутуҥ… — Валентина Бурнашева-Куоһааны Кыыл Уолун олоҕун суолтатын хоһоон чиҥ киэбигэр кутан, ырылыччы этэн-суруйан кэбиспитэ күрэҕи дьүүллүүр ирдэбиллэргэ толору хоруйдаата.

Поэзия түһүлгэтэ үгэс курдук ыытылла, уран тыл килбиэннээх киинэ буолан айар-суруйар дьоҕурдаахтары түмэ, саха аныгы поэзиятыгар саҥа ааттары арыйа, бэлиэ айымньылары биэрэ турарыгар баҕарабын. Изабелла Жиркова салайааччылаах дьоҕус кэлэктиип улуус кутун-сүрүн бөҕөргөтөр үлэҕэ кэмнэммэт кэскиллээх үлэни тэрийэ, ыыта олороро хайаан да бэлиэтэниэхтээх. Бибилэтиэкэ бэйэтэ толкуйдаабыт, бастыҥ холобур буолан тарҕаныан сөптөөх хас да айар-тэрийэр үлэлэрдээх. Олортон биирэ — олоҥхону дьиэ кэргэнинэн ааҕыыга күрэх. Бу тэрээһин сахалыы ааҕыы, дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүт тылынан иитии сүһүөҕүн буларыгар төһөлөөх өҥөнү киллэрэ турара буолуой?! Быйыл Кыыл Уолун «Айхал эйиэхэ, аар тайҕа!» олоҥхо-поэматын барыта 600-тэн тахса киһи аахта диэтилэр. Ол аата хас ыал дьиэтигэр күн ахсын сахалыы уус-уран тыл дуорайбыта, сүрэхтэргэ уоттаах төлөнүн сахпыта буолуой? Бибилэтиэкэ үлэһиттэрэ бу сүүһүнэн араас саастаах кыттааччылары түмэн, кинилэргэ хас биирдиилэригэр сөптөөх сыһыаны тобулан, улуус ыһыаҕын долгуйар үөһүгэр түмүк истиини түстүүллэрэ сөҕүмэр сыраттан ситиһиллэрин өйдүүбүн.

«Сунтаар миигин ыҥырар» хоһоон күрэһэ Түбэй Дьаархан ыһыаҕар, Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин солбуйааччы, уран тылга ураты ирдэбиллээх тылбаасчыт Александр Жирков ыалдьыттаах түһүлгэҕэ түмүктэннэ.

1 үрдэли Валентина Бурнашова, Уус Алдан; 2 үрдэли Вениамин Егоров-Айан Чакыр, Сунтаар; 3 үрдэли Мария Данилова-Күн Мичээрэ, Сунтаар ыллылар. Маны таһынан уонча биһирэм ааттар харчынан бириистээх ананнылар.

Хоһооннору Арчылан, Суоһааны, Сайа кэтэхтэн көрдүбүт.

Суруйуубун аҕа саастаах хоһоонньут Клара Тихонова айар дьоҥҥо анаабыт этиитинэн түмүктүүм.

Айар кутуҥ уһугуннун,

Айымньы буолан кутулуннун.

Аар тайҕа ырыаһытын

Амалыйбыт алгыһа туоллун!

Наталья МИХАЛЕВА-САЙА