Сунтаарга — Чуор түһүлгэтэ

Биллиилээх суруналыыс, нарын лирикалаах бэйиэт Николай Иванович Харитонов-Ньукулай Чуор төрөөбүтэ 90 сылын Сунтаар, Ньурба улуустара киэҥ далааһыннаахтык бэлиэтээтилэр.

Тэрээһиннэр СӨ култуураҕа уонна духуобунай сайдыыга министиэристибэтин анал дьаһалынан тэрилиннилэр. Дьокуускай куоратынан, Ньурбанан, Сунтаарынан Николай Чуору кытта алтыспыт биир үөлээннээхтэрэ, доҕотторо, аймахтара үтүө киһини ахтан-санаан ааһар ахтыы киэһэлэрин, ырыа-хоһоон түһүлгэлэрин, ону тэҥэ, Чуор публицистиката, суруйуулара түмүллүбүт, кини туһунан ахтыылар хомуллубут “Олох умсулҕана” диэн кинигэтин сүрэхтэниитэ буоллулар.
Сунтаарга Чуор үлэлээбит, олорбут Сиэйэтигэр кини балаҕана 2020 с. үөрүүлээх быһыыга-майгыга арыллыбыта. Манна айар куттаах дьон түмсэн дуоһуйа кэпсэтэр, саҥа сонун идиэйэлэри үллэстэр, санааларын холбуур миэстэлэригэр кубулуйан ыраахтан-чугастын ыалдьыттары угуйа турар. Онтон быйыл кини 90 сааһын көрсө бу балаҕаҥҥа Ньурба, Сунтаар айар куттаахтара мустан ырыа-хоһоон түһүлгэтин тэрийдилэр. Олорбут дьиэтигэр мемориальнай бэлиэни арыйдылар, кинигэ сүрэхтэниитигэр кыттыыны ыллылар. Тэрээһин Арассыыйаҕа поэзия күнэ бэлиэтэнэригэр сөп түбэспитэ эмиэ биир дьиктилээх түгэн буолла. Бу күн Чуор чугас дьоно кэргэнэ Зоя Ильинична, уолаттара Ньургун, Дьулустаан, кыыһа Күннэйэ Ньурбаттан, Сунтаартан Чуору ааттаан-суоллаан кэлбит ыалдьыттары, улуус бас-көс дьонун сахалыы сиэринэн маанылаан көрүстүлэр. Көрсүһүү кэмигэр Чуор киһи быһыытынан үтүө майгылааҕын, сытыы бөрүөлээх суруналыыс буоларын, кини хоһоонун лириката хатыламмат тыыннааҕын бэлиэтээтилэр. Ону тэҥэ, ыччат дьоно аҕаларын аатын үйэтитиигэ үйэлээх үлэни ыыта сылдьалларын хайгыы көрөллөрүн эттилэр. Үтүө ыччаттардаах киһи аата үйэлэргэ умнуллубат диэн маны этэн эрдэхтэрэ.
Чуор 60-тан тахса хоһооно ырыа буолан, кынат үүннэрэн бүтүн Саха сирин үрдүнэн киэҥник тарҕаммыттара. Бу күн ордук Чуор төрөөбүт дойду, ахтылҕан туһунан хоһоонноругар айыллыбыт ырыалара олус истиҥник ылланнылар. Күөх Ньурба айар талааннаах ырыаһыттара үбүлүөйдээх убайдарын ырыатын өрө көтөҕүллэн толорбуттарын дьон сэҥээрэ иһиттэ. Игорь Егоров Ньурба туһунан ыллыыр ырыатын дьүрүлүн ааптара Максим Федоров бэйэтинэн иэйиилээхтик туран ыллаабытын сунтаардар астына иһиттибит.
Леонид Попов аатынан киин бибилэтиэкэ айар куттаах дьон тэрээһинин кыайа-хото тутар. Бу да сырыыга кинигэ сүрэхтэниитин тэҥэ айар кут умсулҕаныгар ылларбыт дьоҥҥо “Кэмчи-кэрчиктэр” диэн хоһоон айыытын, Чуор айымньыларын ааҕыыны тэрийдилэр. “Кэмчи кэрчиктэр” диэн бириэмэҕэ 4 устуруокалаах хоһоон айыытыгар “Чуор” диэн тиэмэҕэ кыайыылааҕынан “Ньургуһун” литературнай түмсүү кыттыылааҕа Элгээйиттэн Изабелла Макарова-Толоон Туорааҕа буолла.
Чуор түһүлгэтин төрүттээн,
Чуордук чоргуйа ыллыаҕыҥ,
Чуор убай сэргэҕин утумнаан
Чуо-бааччы чуопчаара туойуоҕуҥ!
(Изабелла Макарова-Толоон Туорааҕа)
Николай Чуор дойдутугар “Ньурба уоттара” литературнай түмсүүнү тэрийбитэ. Бу түмсүү билигин олус таһаарыылаахтык, айымньылаахтык үлэлиир. Ытык киһилэригэр анаан анабыл хоһооннорун ааҕан иһитиннэрдилэр.
Николай Чуор саха литературатыгар эрчимнээх эдэр сааһы, улуу тапталы туойбут бэйиэтинэн биллэр. Кини уоттаах-төлөннөөх хоһоонноро ыччат дьону сырдыкка-кэрэҕэ сирдээбиттэрэ. Саха норуодунай суруйааччыта Наталья Михалева-Сайа хоһоон кэрэ эйгэтигэр бастакы хардыыларын оҥорорун саҕана Николай Чуор эҕэрдэлии көрсүбүттэртэн биирдэстэрэ буоларын ахтар. Киниэхэ анаммыт тэрээһиҥҥэ ыраах сиртэн ааттаан-суоллан кэлэн аҕам саастаах табыырыһын туһунан олус истиҥник аҕынна. Кини туһунан “Саха” НКИХ документальнай киинэ бэлэмниирин икки улуус дьоно үөрэ-көтө иһиттибит: “Николай Чуор курдук дьоҥҥо үтүө сыһыаннаах, аламаҕай, үөрүнньэҥ майгылаах дьон сахаҕа элбиэхтээх”, – диэн ахтыытын түмүктээтэ.

Николай Чуор айымньыларын кинигэтэ киэҥ эйгэҕэ элбэх сэҥээриини уонна биһирэбили ылаллар. Кини суруйан хаалларбыт ыстатыйалара уонна кини туһунан ахтыылар “Дьылҕам бэлэҕэ” (2005 с.), “Саха киэн туттар дьоно” серияҕа (2013 с.) кинигэлэргэ бэчээттэммитэ. “Олох умсулҕана” (2022 с.) кинигэтин СӨ суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ Надежда Егорова-Намылы уонна Николай Чуор төрөппүт кыыһа Күннэйэ Харитонова бэлэмнээн таһаардылар. Надежда Егорова-Намылы бэйэтэ тэрээһиҥҥэ суох эрээри, видеонан кинигэҕэ туох киирбитин, Чуорга урут билбэтэх өрүттэрин бэйэтигэр арыйбытын иһитиннэрдэ: “Николай Иванович суруналыыс быһыытынан элбэх сиргэ сылдьан, кэнэҕэски көлүөнэ ыччаттарыгар туһалаах элбэх суоллааҕы бэлиэтээһиннэри суруйан хаалларбыта буолар” диэн этиитэ Чуор туһунан элбэҕи этэр.
Кинигэ сүрэхтэниитигэр кыттыыны ылбыт дьон бары кэриэтэ Николай Чуор суруналыыс быһыытынан харса суоҕун, хорсун суруйуулардааҕын, хас биирдии киһини кытта биир тыл булан кэпсэтэрин бэлиэтээтилэр. Оннооҕор миэхэ, ол кэмҥэ саҥа оскуоланы бүтэрбит кыыска суруналыыстыка үөрэҕэр туттарсарбар төһүү күүс буолбутун, санаабын өрө көтөхпүтүн бу тэрээһиҥҥэ олорон санаан кэллим. Ол саҕана кини аҕам саастаах ытык киһи этэ. Суруналыыс идэтин туһунан элбэҕи кэпсээбитэ. Үтүө, сырдык тылларынан алгыс анаабытын билигин даҕаны умнубаппын.

Мира АФАНАСЬЕВА, Сунтаар