Сунтаарга тыыннаах муусука алыптаах киэһэтэ тэрилиннэ

Олунньу 3 күнүгэр  Сунтаарга С.А.Зверев-Кыыл Уолун аатынан норуот айымньытын киинигэр туох да ааттаах тыыннаах муусука алыптаах киэһэтэ тэриллэн, харах көрөн сөҕөр, кулгаах истэн үөрэр дьоһуннаах түһүлгэтэ буолан ааста.

Чахчыта, сахалыы тыыннаах ырыалар, үҥкүүлэр, тэрээһиннэр сахалыы үнүстүрүмүөннэринэн доҕуһуолланыахтаахтар, кырыымпа тохтор кылыһаҕа тэрээһин сүрүннүүр тыынынан буолуохтаах эбит диэн санаа өссө күүһүрдэ уонна Сэргэй Сибиэрэп «норуот айымньытын сайыннарыыга туох нааданый” диэн бэйэтин көрүүлэрин, дохсун санаатын олохтоохтук этиммит ыстатыйатын бу түгэҥҥэ хайаан да санаан ааһыллыахтаах эбит диэн бэрт кылгастык онтон аҕалабын…

Сэргэй Сибиэрэп-Кыыл Уола «Кыым» хаһыат 105 №- гэр 1950 сыл ыам ыйын 4-с күнүгэр бэчээттэнэн тахсыбыт ыстатыйатыгар суруйан турардаах:  “Билигин сорох оройуоннарга саха национальнай музыкальнай инструменнарын: хомуһу, кырыымпаны уо.д.а. бэрт сэдэхтик көрүөххэ сөп. Кэлэр өттүгэр бу инструменнары өссө ордук тупсаран, киэҥник дэлэтиэххэ наада. Сахалыы үҥкүүлэри, ырыалары-тойуктары ити музыкальнай инструменнарга оонньооһунунан арыаллатан толоруохха сөп. Ити үөһэ этиллибиттэри толорорго биһиэхэ бары кыахтар бааллар. Кыһамньыны, болҕомтону эрэ уурар наада». Ыстатыйаны көннөрбөккө респондент хайдах суруйбутунан киллэрдим. Бу этиитинэн Сэргэй Сибиэрэп саха төрүт дорҕоонун сайыннарарга, саха норуотун төрүт үнүстүрүмүөннэрин үрдүк идэтийбит таһымҥа баһылаан, сахалыы айымньылары кинилэринэн доҕуһуоллуохтааххыт диэн хас биирдии айар дьоҕурдаахха, кэрэ эйгэ үлэһиттэригэр ирдэбил туруорар дии саныыбын.

Иван Степанович Иванов, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕириитин уонна култууратын туйгуна, Тойбохойдооҕу «Кыталык» социальнай култуурунай киин аккомпаниатора, норуот үнүстүрүмүөннэрин бөлөҕүн салайааччыта  биэс сыллаах сыралаах үлэтин түмүгүн көрдөрөр өрөгөйдөөх түһүлгэни олохтоото. Олус киэҥ репертуардаах, дириҥ ис хоһоонноох уонна ураты толоруулаах, далааһыннаах кэнсиэр буолла. Кэлбит дьон-сэргэ тыыннаах доҕуһуолу эт кулгаахтарынан илэ истэн, тыа сирин дьоно, мусукаалынай идэтийбит үөрэҕэ суох ырыаһыттар хайдахтаах курдук дьоһуннаахтык туттан аркыастыр доҕуһуолунан саха композитордарын биллэр ырыаларын толороллорун көрөн астыммыттарын, сөхпүттэрин-дуоһуйбуттарын биллэрэн, хас биирдии нүөмэри “биис» хаһыылаах ытыс тыаһынан көрүстүлэр.
Тойбохойдор «биһиэхэ урут уруккуттан мусукаалынай ускуустуба уутуйан үөскээбит сирэ” диэн киэн тутта этинэллэрин хаста да истэн турабын. Чахчыта да оннук, уонна ол туһунан “Музыка для всех” диэн бырайыак чэрчитинэн Тойбохойго норуот үнүстүрүмүөннэрэ хаһааҥҥыттан тэриллибитин, билигин Иван Иванов ону сүтэрбэккэ сайыннаран, кэскиллээхтик үлэлии сылдьарын киэҥник аһан икки хас сыллааҕыта сырдатан турардаахпын. Кэнсиэр иннигэр, РСФСР үөрэҕэриитин туйгуна, Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Сунтаар улууһун, Тойбохой нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, «Гражданскай килбиэн» бэлиэ хаһаайката, 50-тан тахса сыл муусука учууталынан үлэлээбит Клара Степановна Тихонова уонна Тойбохой нэһилиэгин Георгий Евдокимович Бессонов аатынан түмэл методиһа, элбэх ырыа күрэстэрин хас да төгүллээх лауреата Александр Васильевич Евсеев Тойбохой нэһилиэгэр норуот үнүстүрүмүөннэрин киэҥ эйгэҕэ таһаарбыт үтүөлээх дьоннорун туһунан эмиэ санаан-ахтан аастылар.

Архыып дөкүмүөннэрэ көрдөрөллөрүнэн, 1948 сыллаахха Тойбохойго Оҕо дьиэтин иһинэн оҕолорго бастакы шумовой аркыастыр тэриллибит. Оскуола учууталлара Кирилл Афанасьевич, Анна Ивановна саҕалаабыттар. Ол саҕана, идэлэриттэн тутулуга суох, математика, биология, нуучча тылын учууталлара үксүлэрэ араас үнүстүрүмүөннэргэ оонньууллар эбит, онтон устунан оҕолору уһуйан барбыттар, итинтэн саҕаламмыт норуот үнүстүрүмүөннэригэр болҕомто ууруу. Ити туһунан Георгий Бессонов “Так было”  диэн кинигэтигэр суруллубута баар эбит. Оҕолор балалайкаҕа, хормуоскаҕа, байааҥҥа, тыас-уус таһаарар араас үнүстүрүмүөннэргэ, ол иһигэр, луоскаларынан, мас эрбиитигэр кытта, араас көстүрүүлэлэри охсон тыас таһааран оонньууллар эбит.
Оттон, аан бастакынан тойбохойдору муусукаҕа, ырыаҕа уһуйбут киһинэн Авелов Михаил Николаевиһы билинэллэр. Сэрии иннигэр Саха сириттэн талааннаах ыччаттарга киирсэн, Михаил 1940 сыллаахха Ленинград куоракка театральнай училищеҕа киирэн үөрэнэр. Сыл үөрэммиттэрин кэннэ сэрии буолан хаалан, оччотооҕу саха оҕолоруттан талыллыбыт студия үлэтэ тохтоон хаалар, олортон сэрии блокадатыгар кыттыыны ылан, сорохторо олус эрэйдэнэн, хоргуйан өлбүттэрэ биллэр, бэрт аҕыйахтара сэриигэ сылдьан баран дойдуларыгар төннөн кэлбиттэр. Михаил Авелов Ленинград оборуонатыгар актыыбынайдык кыттан, дойдутугар этэҥҥэ эргиллэн кэлэр. Олус кэрэмэс дьүһүннээх, бааһынай, киирбит-тахсыбыт сытыы көрүҥнээх, мотуруос формалаах эдэр киһи сэрииттэн кэлбитин туһунан дьон астына ахталлар эбит. Анал үөрэххэ үөрэнэн испит буолан олус талааннаах, артыыс бэрдэ этэ дэһэллэр. «Тойбохой”  ырыа бастакы матыыбын суруйбут киһинэн эмиэ кинини билинэллэр.
Кэлин, Василий Никитич Евсеев пединститутка духовой аркыастырга үөрэммитинэн норуодунай духовой уонна струннай үнүстүрүмүөннэри Оҕо дьиэтигэр төрүттээбит, элбэх оҕо бу дьарыкка хабыллан култуура кэрэ эйгэтигэр уһуйуллар кыахтаммыттар. Икки уолу бэлэмнээбититтэн Иванов Валерий Герасимович, оскуоланы бүтэрэн баран, аркыастыры салайан үлэлэтэ сылдьыбыт. Ити кэннэ, Клара Степановна, Александр Васильевич Бүлүү училищетыгар үлэлии сырыттахтарына, эдэр, кыахтаах, кэскиллээх дьоннор диэн оскуола дириэктэрэ Василий Никитич 1966 сыллаахха кинилэри бэйэтигэр көрдөһөн ыҥыртаан ылар. Александр Васильевич Новосибирскай куораттан саҥа духовой, нуучча струннай үнүстүрүмүөннэрин аҕалтаан үлэлэтэн, салгыы олус бэриниилээхтик, таһаарыылаахтык бу эйгэни сайыннарбыт киһинэн буолар. Александр Евсеев: «4-с кылааска струннай аркыастырга, онтон 6 кылаастан духовой аркыастырга Александр Васильевич дьарыктаталаабытын олус истиҥник санаан ылан, онтубут буруйугар, бу 60-ча сааспытын лаппа ааһыахпытыгар диэри Иван Степанович салайааччылаах норуот үнүстүрүмүөннэрин аркыастырыгар олус астына дьарыктана сылдьабыт”,-  диэн кэпсээтэ. Оттон, Клара Степановна бэрт кыратыттан дьарыктаабыт оҕолоро сөбүлүүр дьарыктарын бырахпакка кини аттыгар бу баччааҥҥа диэри  кинилиин тэҥҥэ оонньуу сылдьалларын астына, киэн тутта билиһиннэртээтэ. Бу курдук, олус истиҥ кэпсээни сэһэргээн Клара Степановна, Александр Евсеев, дьон билбэт түгэннэрин иһитиннэртээн, кэнсиэр ис хоһоонун өссө кэҥэтэн байытан биэрдилэр. Итинник баай остуоруйалаах норуот үнүстүрүмүөннэрин аркыастыра кэккэ сылларга Тойбохойго хайдах сайдыбытын билэн дьон-сэргэ кэнсиэри олус долгуйа-астына көрдүлэр.

Кэнсиэр норуот үнүстүрүмүөннэрин аркыастырын толоруутугар Саха сирин биир биллэр композитора Владимир Ксенофонтов суруйбут «Ыһыах» сюитатыттан  «Чороонноох үҥкүү» 2 чааһыттан саҕаланна. Барыта 16 киһи биир тыыҥҥа, биир турукка түмүллэн сахалыы төрүт дорҕоону иэйиилээхтик таһааран тыыннаах муусука ураты ис эйгэтин олохтоотулар, умнуллубат өрөгөйдөөх өйдөбүлү көрөөччүлэргэ бэлэхтээтилэр. В.Ксенофонтов бу чаҕылхай айымньыта өрөспүүбүлүкэҕэ эрэ буолбакка, бүтүн Арассыыйа итиэннэ тас дойдулар муусукаҕа сүгүрүйээччилэрин, исписэлиистэрин үрдүк сыанабылларын, билиниилэрин ылыан ылбыта. Олунньу ыйга ыһыах аһыллыытын, кымыс иһиитин сиэрин-туомун санатар өрөгөйдөөх, өрө көтөҕүллүүлээх муусука оонньонуута барыбыт сүргэбитин олус көтөхтө, көхпүтүн көҕүттэ диэтэхпинэ алыс омуннаабатым буолуо.

Бу киэһэ саха мусукаалынай ускуустубатын сайдыытыгар сүҥкэн кылааты киллэрбит биллэр бэйиэттэр, хампаһыытардар уонна мелодистар талыллыбыт айымньылара оонньоннулар, ылланнылар. Ол курдук, норуодунай бэйиэт Семен Данилов тылларыгар уонна бэйэтин кылгас олоҕор киэҥник тарҕаммыт айымньыларыттан аҕыйаҕа суох айымньылаах хампаһыытар Захар Винокуров муусукатыгар «Эҕэрдэ ырыата»  диэн ырыаны эдэр ырыаһыт Изабелла Неустроева олус табыллан толордо. Куолаһа үрдүгэ, күүстээҕэ, ырааһа аркыастыр оонньуутугар дьүөрэлэһэр эбит диэн бэлиэтии көрдүбүт, ырыа оркестровкатын Иван Иванов бэйэтэ оҥорбут. Салгыы, норуодунай бэйиэт Иван Гоголев тылларыгар, саха аатырбыт самодеятельнай хампаһыытара Валерий Ноев мелодиятыгар, биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр киэҥ биһирэбили ылбыт «Сардааналыын көрсүһүү» ырыаны толорбут уус-уран самодеятельность актыыбынай кыттыылааҕын Анастасия Березкинаны дьон астына иһиттэ. Ырыа оркестровкатын Николай Хобусаров оҥорбут. Бу оркестровканы оҥоруу манан дьыала буолбатах дэһэллэр, туһугар эппиэтинэстээҕин, төрдүгэр-төбөтүгэр тиийдэххэ олус ыарахан үлэ буоларын идэтийбит таһымнаах дьонтон истэн эрэ билэбин диэххэ сөп.
Идэтийбит таһымнаах, мусукаалынай үөрэхтээх дьон бэйэлэрэ да билинэллэр, бу норуот үнүстүрүмүөннэригэр доҕуһуоллатан ыллыыр олус ыарахаттардаах, тэтимин, дорҕоон дьүөрэлэһиитин таба тайанар уустуктардаах диэн. Хампаһыытар Полина Иванова музыкатыгар «Күөрэгэй» ырыаны үөрэҕирии уонна сцена бэтэрээнэ Маргарита Архипова толордо, эмиэ көрөөччү дохсун ытыс тыаһынан ырыата доҕуһуолланна. Норуодунай бэйиэт Петр Тобуруокап тылларыгар, саха аатырбыт мелодиһа, ырыаһыт, уопсастыбаннай диэйэтэл Аркадий Алексеев мелодиятыгар «Кыһыҥҥы ырыа»  айымньыны сцена уонна үлэ бэтэрээнэ, байанайдаах булчут Сергей Корякин хойуу куолаһынан ыллаан сэҥээриини ылыан ылла.
Ити курдук, салгыы хампаһыытар Захар Степанов музыкатыгар «Киирэр тахсар саһарҕалар” ырыаны Изабелла Неустроева, Саха АССР ускуустубатын үтүөлээх диэйэтэлэ, хампаһыытар Герман Комраков музыкатыгар «Чороон»  диэн ырыаны Наталия Еремисова, XX үйэ сүүс бастыҥ умнуллубат сахалыы ырыаларын ахсааныгар киирбит «Киэһээҥҥи Бүлүү»  диэн биир дойдулаахпыт, учуутал, бэйиэт, суруналыыс Аким Кондратьев тылларыгар, М. Н. Жирков аатынан Бүлүүтээҕи ускуустуба оскуолатын преподавателэ Алексей Васильев мелодиятыгар Татьяна Николаева, Иван Алексеев тылларыгар, Афанасий Моргусов муусукатыгар «Ама умнуом дуо» ырыаны Анастасия Березкина истиҥник толороннор – саха мусукаалынай ускуустубатыгар улахан нэһилиэстибэни хаалларбыт биллэр дьоннорбут айымньыларын хаттаан санаттылар, иһитиннэрдилэр, куппутун уһугуннардылар.
Суруйааччы, бэйиэт, суруналыыс Степан Дадаскинов тылларыгар, Аркадий Алексеев мелодиятыгар, Валерий Ноенохов оркестровкатыгар «Мин хотугу тиитим» диэн ырыаны Саха Өрөспүүбүлүкэтин социальнай сулууспатын Сунтаардааҕы филиалын сүрүннүүр исписэлииһэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын туйгуна Людмила Пустолякова-Күн Дьэрэлийэ толоруутугар истэр дьолго тигистибит. Людмила куолаһа уратыта, иэйиилээҕэ, муусука тиэмпэтигэр оруобуна түбэһэрэ, олус мусукаалынайа, мэлдьитин норуот аркыастырыгар доҕуһуолланан ыллыыр киһи курдук холкутук, дьоһуннаахтык, киһи эрэ астыныан курдук туттан туран ыллаата. Бастакы сүрэхтэниитэ олус дьоһуннаахтык ааста диэн бэлиэтиэҕи баҕарыллар.
Композитор Джеймс Ласт  «Одинокий пастух»  диэн айымньытын Тойбохой орто осуолатын 6 кылааһын үөрэнээччитэ Анна Васильева толоруутугар иһиттибит. Олус талааннаах кыыс буоларын биллибит, ол курдук, өрөспүүбүлүкэтээҕи «БРИЛЛИАНТОВЫЕ НОТКИ» күрэс 2-с истиэпэннээх лауреата, өрөспүүбүлүкэтээҕи, бүтүн Арассыыйатааҕы  «Музыка для всех» бырайыак чэрчитинэн ыыттыллыбыт көрүү-күрэхтэр, улуустааҕы «Инникигэ хардыы» 3, өрөспүүбүлүкэтээҕи ааҕыылар 1, 2 истиэпэннээх лауреаттара, өрөспүүбүлүкэ ситиһиилээх кыргыттарын күрэҕэр 2–с миэстэлээх эбит. Бары ситиһиилэрин түмүгүнэн 2022 сылга Арассыыйа тэбэр сүрэҕэр Москва куоракка Президент дьуолкатыгар баран кыттыыны ылан кэлбит. Бу талааннаах кыыһы өйөөн, сыанаҕа кэтэр былаачыйата тиктэрэргэр диэн уу харчынан уонна минньигэс сакалааты бэлэх Людмила Пустолякова үөрдэ-көтүтэ уунна.

Олус сэргэх икки нүөмэри мин да, дьон да сэргии иһиттибит. Биллэр мелодист уонна артыыс Владимир Индигирскэй муусукатыгар  «Сулустар»  диэн айымньыны «Айтал» оҕо ускуустубатын оскуолатын байаан кылааһын преподавателэ Ирина Ноговицына таҥсырга оонньоон иһитиннэрдэ, идэтийбит үөрэхтээх киһи толорор ньымата, таһымнааҕа тута киһиэхэ быраҕыллар. Үс буолан: байааҥҥа Ирина Ноговицына, балалайкаҕа Иван Иванов уонна контрабаска Александр Евсеев «Доҕорбор»  диэн Афанасий Шестаков муусукатыгар айымньыны толоруулара сонуннук көһүннэ, олус бэрт дьиктилээхэй композиция буолан көрөөччүлэр куттарын тутта.
«Аве Мария»  музыка үрдүк таһымнаах, киһи ис дууһатын таарыйар тыыннаах. Киирии аккордара наҕыл тыы хачайданарын санатан киһини уоскулаҥҥа, чуумпу иэйиигэ сирдиир. Онтон матыыптара киһи үөйбэтэх эйгэтигэр, олоххо туолбат ыра санаа кынатыгар угуйарга дылы. Ис хоһоонун хатылаан бу ырыа түмүктэммэт уонна ис туруга алдьаммат буолуутун толору биллэрэр. Ону тэҥэ бу ырыа хас саҥаттан ылланнаҕын аайы сонун күүстээх тыынынан ылланар уонна иһиллэр. Эһиги болҕомтоҕутугар аатырбыт итальянскай композитор Джулио Каччини муусукатыгар «Аве Мария»  айымньыны толорор аркыастыр” диэн кэнсиэри иилээн-саҕалаан ыыппыт Николай Баянаев саҥатыгар уйдаран, аан дойдуга католическай мэлииппэлэргэ саамай аатырбыт айымньыны тойбохойдор норуот үнүстүрүмүөннэрин аркыастыра толоруутугар истэн сөҕүөн диэн сөхтүбүт, киэн тутта иһиттибит.
Саха литэрэтиирэтин устуоруйатын чинчийбит литературовед учуонай, педагог Василий Протодъяконов «Ньургуһуннар» диэн муусукатын уонна самодеятельнай хампаһыытар Афанасий Моргусов муусукатыгар, оркестровкатыгар «Оһуор» айымньыны аркыастыр бэркэ табыллан оонньотолоото. Маннык уостан түспэт дьон сэргээн истэр ырыатын, айымньыларын иһитиннэрии, талааннаах дьон айан хаалларбыт үлэлэрин үйэтитии дии саныыбын.
Дьэ, итинник элбэх ырыа доҕуһуолланна, айымньы иһилиннэ. Аркыастыр дьоно тыын ылар, таҥастарын уларыттар кэмнэригэр элбэх оҕону фольклор араас көрүҥнэригэр уһуйбут, «Далбар» үҥкүү бөлөҕүн уонна «Дуораан» ырыа ансаамбылын актыыбынай кыттыылааҕа Федора Васильева байаанынан доҕуһуоллатан ылбаҕай ырыаларын бэлэхтээтэ. Аркыастыр охсор-тэбэр үнүстүрүмүөннэригэр оонньуур Виктор Сметанин гитараҕа ыллаан күүстээх эрчимнээх куолаһын иһитиннэрэн дьону сөхтөрдө, Семен Данилов тылларыгар Иван Иванов мелодиятыгар «Ферма кыргыттара» ырыаны сэргэхтик тоҕо тардан Александр Евсеев уонна ааптар Иван Иванов дьон көҕүн туттулар.
Аркыастыр доҕуһуолугар «Сардаана сибэкки» диэн ырыаны элбэх куонкурустар лауреаттара, уус-уран самодеятельность актыыбынай кыттыылааҕа Александр Евсеев олус кэрэтик, ис киирбэхтик, долгутуулаахтык, иэйиилээхтик ыллаан кэнсиэри олус киэргэттэ. Ырыа оркестровкатын Иван Иванов бэйэтэ оҥорбут.

Түмүккэ, бэйиэт, тылбаасчыт Макар Хара тылларыгар, саха биллиилээх ырыаһыта, ырыа айааччы Анна Егорова мелодиятыгар, хампаһыытар Марк Жирков тупсаран оҥоруутугар, Алексей Попов оркестровкатыгар «Сардаҥалаах аартыгынан» айымньыны Сергей Корякин толорон, тыыннаах муусукаҕа доҕуһуолланан бэртээхэй кэнсиэр дьэ, түмүктэннэ. Ити курдук, аркыастыр биирдиилээн ырыаһыттарга доҕуһуоллаан, көрөөччү дуоһуйа-астына ылынарын курдук матыыптары таһааран, профессиональнай толоруу үрдүк таһымын көрдөрдө. Муусукаҕа патриот бэриниилээх, норуот үнүстүрүмүөннэрин аркыастырын сөргүтэ, сайыннара сылдьар киһиэхэ Иван Степанович Ивановка махтаныах эрэ кэриҥнээхпит.

Инникитин, өбүгэлэрбит илдьэ кэлбит төрүт дорҕоонноро саха норуотугар тэнийэн, саха норуотун төрүт үнүстүрүмүөннэригэр: кыл кырыымпаҕа, хомуска, күпсүүргэ, табыкка, дьаҕаҕа, таҥсырга, кылыһахха доҕуһуолланан киһини, көрөөччүнү кэрэҕэ угуйар дьикти күүһэ, кэрэ муусуката айыллан, сөргүтүллэн сайыннын, барҕардын диэҕи баҕарыллар!

Галина Самойлова, Сунтаар улууһун култууратын уонна айылгытын информационнай, методическэй салаатын сэбиэдиссэйэ

Хаартыскалар: ааптар тиксэриитэ