“Сураҕа суох сүппүт” аҕабын ахтан-санаан

Мин аҕам туһунан бэрт уһун кэм устата ахтыбакка, суруйбакка сылдьан баран, дьэ бу Улуу Кыайыы 80 сылынан, бэйэм 80 сааспын туолан олорон ахтарга, суруйарга сананным.

“Сураҕа суох сүппүттэр” ахсааннарыгар…

Ол төрүөтэ, аҕам 1943 сыл бэс ыйын 26 күнүгэр сэриигэ ыҥырыллыбытын кэннэ, 1944 сыл бүтүүтэ биллэрии “хара сурук” кэлбит. Онон баччаҕа кэлиэхпэр диэри хайдах эрэ санаабын, уйулҕабын “ойоҕос итэҕэс санаа” бобо баайан сырыттаҕа дии. Кыайыы кэнниттэн үгүс дьоллоох сэрииһит буойуннар биллэннэр, этэҥҥэ эргиллэн, атыттар, уоттаах кыргыһыы хонуутугар олохторун толук уурбуттара биллэннэр, сүтүктээх дьонноро ахтар-саныыр кыахтаммыттара.

Биһиги аҕабыт “сураҕа суох сүппүттэр” ахсааннарыгар ахтыллыбыта. Бу кэмнэр тухары, олус ыар сүтүктээх буолан, уонунан араас архыыптары кытта суруйсан, ыйыталаһан көрдүм даҕаны, киһини астыннарар эппиэти ылбатым диэн хомойо сылдьабын. Оборуона министиэристибэтин Киин байыаннай архыыбыттан: “Мөлүйүөнүнэн сүппүт байыастар син биир атыттар курдук Аҕа дойду көмүскэлин актыыбынай кыттыылаахтарын быһыытынан ааҕыллаллар уонна үйэлэргэ ааҕылла туруохтара” диэн ис хоһоонноох эппиэт кэлэн, арыый уоскуйан суруйарга сананным.

Аҕам Лукин Гаврил Григорьевич уруккунан Нам оройуонун Хатыҥ Арыы нэһилиэгэр 1905 сыллаахха төрөөбүт. Кэлин Бөтүҥ нэһилиэгэ буолбута. Манна Лукиннар уутуйан олохсуйбут сирдэрэ. Сэриигэ 38 сааһыгар, Молотов аатынан холкуоска сүөһү биригэдьииринэн үлэлии сылдьан ыҥырыллыбыт. Кэргэнэ, ийэбит Лукина Евдокия Николаевна, 4 уол оҕолоох аҥаардас хаалаахтаабыт. Нам оройуонун киинигэр Куонда Кириэскэ ШКМ (школа колхозной молодежи) олбуорун иһигэр сэриигэ барар мустубут дьону кытта олбуор нөҥүөттэн кэпсэтэн бырастыылаһан хаалбыттарын туһунан ийэм кэпсиирэ.

Онтон киэһэлик Граф Биэрэгэр борокуокка киллэртээбиттэр, бэрт уһуннук, брокуот өрүскэ киирэн сүтүөр диэри атаара, бырастыылаһа тураахтаабыттар. Ийэбит тапталлаах кэргэнин бүтэһик көрөн хаалыыта этэ… Ити кэннэ балтараа сыл устата туох да биллэрии, сурах суох. Билигин саныыбын ээ, Сталинград уоттаах сэриитигэр киирэн бүттэхпит буолуо диэн. Оччолорго мин 10 саастаах оҕо хаалбытым.

Ийэм барахсан 4 оҕону иитэн, сэрии ыар сылларыгар аччык-тиийиммэт олохтоох холкуос туруу үлэһитэ этэ. Кэлин оскуолаҕа остуорастаан, олоҕун тиһэх күннэригэр диэри үлэттэн илиитин араарбатаҕа, биһигини барыбытын дьон оҥортообута. Тыыл туруу үлэһитэ Улуу Сталин мэтириэттээх мэтээллээх этэ.

Уоттаах сэриигэ 5 киһи сүтүктээх дьиэ кэргэммит

Улахан убайбыт Лукин Банифатий Гаврильевич, Бөтүҥ нэһилиэгин 7 оҕолоох дьоһун ыалын аҕата, “1941–1945 сс. Аҕа дойду сэриитигэр килбиэннээх үлэтин иһин” мэтээлинэн наҕараадаламмыт, холкуос-сопхуос бастыҥ сылгыһыта этэ. Орто уол Лукин Мирон Гаврильевич — энэргиэтик, “Якутскэнерго” инженеринэн үлэлээбитэ. Аччыгый убайым Лукин Михаил Гаврильевич ГАЗ, ЗИЛ массыыналарга суоппардаабыта, уруккунан Саккырыыр, кэлин Эбээн-Бытантай туруу үлэһитэ. Мин, төрдүс уол, Лукин Илья Гаврильевич 3 үрдүк үөрэхтээх, судаарыстыбаннай-сэбиэскэй, педагогическай үлэ, сулууспа туйгуна, бэтэрээнэ, үтүөлээх үлэһитэ буолабын, Нам улууһун бочуоттаах олохтооҕобун.

Биһиги дьиэ кэргэн 1941–1945 сыллардаах Аҕа дойду Улуу сэриитигэр улаханнык хаарыллыбыт, ыар сүтүктэммит дьон буолабыт. Ол курдук, 5 киһини — аҕаларбытын Лукин Гаврил Григорьевиһы, Свинобоев Игнатий Игнатьевич-I, кэргэним аҕатын, Ржев анныгар охтубут, Свинобоев Архибы — абаҕатын, Свинобоев‑Охлопков Петры сүтэрбиппит. Свинобоев Игнатий Игнатьевич-II, кэргэним убайа, кини эрэ 7 сыл сулууспалаан кэлэн, 4 оҕону төрөтөн көрөн-истэн баран, үлэ бэтэрээнэ буолан бу олохтон барбыта.

Ийэ дойдуларын, норуоттарын дьоллоох, көҥүл олохторун илиилэригэр саа-саадах тутан көмүскээбит ытык дьоммут — Кыайыы саллааттарын сырдык ааттарын кэриэстээн сүрэхпитигэр мэлдьи илдьэ сылдьабыт. Кинилэр ааттарын киэн тутта ааттыыбыт, ситэ олорботох олохторун аныгы тымыр-сыдьаан ыччаттара салгыыллар.

Илья Лукин,

буойун кыра уола, үлэ бэтэрээнэ,

Нам улууһун бочуоттаах олохтооҕо.

Хаартысканы ааптар тиксэрдэ.

Буорах сыттаах хоһооннор

Дьуон Дьаҥылы

Доҕорбор

Охсуһууга сылдьаммын умуннум

Ичигэс тыллары, тапталы,

Мин ахтыбат буоллум бэл доҕорбун,

Эйиигин — күн айыы дьахтары.

Аан дойдуну, киһини таптыыбын,

Айыыны, сырдыгы санааммын,

Ол бэйэм ким эйэни аймыыры

Умсарар ыар хара хааннанным.

Өстөөхпүн эрэ өлөрдөхпүнэ,

Өрөгөйүм үрдээн үөрэбин,

Кини хара хаанын көрдөхпүнэ

Кыайыы минньигэһин билэбин.

Ким өлөрсөрү кытта өлөрсүөм,

Киһини таптыырым күүһүттэн,

Олох уйгутун көрсүөм

Уһун ыар бу сэрии кэнниттэн.

Эмиэ, баҕар, эн түөһүҥ үрдүгэр

Төбөбүн уураммын түүн нуктуом,

Өлбүт дьон тымныы өлүктэригэр,

Хаан чалбаҕар сытарбын умнуом.

Оччоҕо бу буорах будулҕана,

Сир ытыыр, кыланар тыастара

Ылааҥы халлааммыттан тарҕана,

Ыллыахтара тыалар быыстара.

Оччоҕо дуо, доҕоруом, оччоҕо

Олох диэн үчүгэй да буолуо!

Эмиэ иллээх, күөх унаар олоҕу

Эйиигин кытары олоруом.

Петр Тобуруокап

Саха хайыһардьыттарын ырыата

Халыһый, халыһый, хайыһар!

Чысхаан тыал эйигин сайыһар

Сырылаа хайаҕа, алааска,

Туһалаа советскай былааска!

Хос ырыата:

Эллэйтэн, Манчаары саҕаттан

Эйигин сахалар миинэллэр,

Элиэнэ барҕа баай тыатыттан

Эһэтин, тайаҕын ситэллэр.

Сахалар саҥа хаар кырсыгар

Саһыл уон албаһын ааҕаллар,

Сахалар чокуурдаах чуорунан

Саспыт тииҥ хараҕын табаллар.

Хос ырыата.

Өлүөнэ тыаларын көмүскүүр

Өһүөннээх сэриилэр турдулар.

Саа тутан өстөөҕү өлөртүү

Сахалар боруоҥҥа бардылар.

Хос ырыата.

Кыргыттар, уолаттар, чэй тахсыҥ!

Кынаттаах хайыһар аттаныҥ!

Итиини-тымныыны билсиһиҥ!

Илиини, атаҕы эрчийиҥ!

Хос ырыата.

Сытыкан фашиһы сойуолуур

Сыыйыылаах хайыһар куһуйдун!

Ильич ытыктаан ааттаммыт

Ленэтэ көҥүллүк уһуннун!

Хос ырыата.

Бэчээккэ ИВАН КСЕНОФОНТОВ-СИЛИГИ БЭЛЭМНЭЭТЭ