Суруйааччы Данил Макеев сэһэннэрин туһунан

Талааннаах суруйааччы Данил Макеев «Оҕом аҕалаах буоллаҕына…» диэн саҥа кинигэтигэр киирбит икки сэһэнэ («Оҕом аҕалаах буоллаҕына…», “Оҥоһуу”) дьылҕа ыар охсуутун тулуйарга, кытаанах, тыйыс тургутууну уйарга үөрэтэллэр. Онуоха төргүү күүһүнэн чугас дьонуҥ таптала, сахалыы сиэр-майгы, айылҕа суруллубатах сокуоннарын тутуһуу, кырдьаҕаска ытыктабыл, көмө, сүбэ-ама буолаллара дириҥ ис хоһоонноохтук уус-ураннык ойууламмыттар. Ол иһин, суруйааччы бу кинигэтэ толкуйдатар, үөрэтэр, сэрэтэр күүстээх, хас биирдии ааҕааччыга тиийимтиэ.

Данил Макеев бу икки сэһэнигэр  норуот номохторун, үһүйээннэрин табыгастаахтык туттан, үтүө да,  омсолоох да дьоруойдары утарыта туруоран,  биир үтүө да, мөкү да түгэн киһи дьылҕатыгар дьайыылааҕын, сабыдыаллааҕын бэрт тиийимтиэтик,  уус-ураннык ойуулуур.

«Оҕом аҕалаах буоллаҕына…» сэһэнэ суруйааччы кыһыҥҥы ойууру олус кэрэхсэбиллээхтик дьүһүйүүтүттэн саҕаланар. Сахабыт сирин тыйыс айылҕата, кыһыҥҥы ойуура кэрэ даҕаны! Сорох билбэт дьон кыһын туох баар тыыннаах барыта тоҥор, дөйөр, муҥу көрөр кэмин курдук сыыһа толкуйдуур. Ол эрэн, Амма Аччыгыйа эппитинии: “Кыһын саргылаах саас, самаан сайын кэлэллэрин кэскиллиир, бэйэтэ солбуллубат туспа дьикти кэрэлэрдээх кэм. Олох сылааһа кыһын да сойбот. Кыһыҥҥы ойуур – халыҥ хахха, күүстээх көмүскэл, сылаас дьиэ-уот”.

Дьэ, Данил Макеев суруйуутун ааҕа олорон,  Амма Аччыгыйа ити эппит этиитигэр толору итэҕэйэҕин, сылыппат эрээри чаҕылхай күн уоттаах кыһыҥҥы ойуурга дьаарбайбыт тэҥэ буолаҕын.

Сэһэн Суор Тойон аргыстаах саҕаланара, кини “хуруух-хараах” үөрбүт хаһыытынан доҕуһуолланара хайдах эрэ сэрэхэдитэр… Суор уобараһа саха уус-уран айымньыларыгар хараҥа тыыны, күүһү кытары ситимнэнэр буолан, туох эрэ киһи дууһатын аймыыр буолуохтааҕын ааҕааччы ис дууһатынан хара маҥнайгыттан сэрэйэ, долгуйа ааҕар.

«Уол оҕо төрөөтөҕүнэ суор үөрэр» диэн  саха өс хоһооно баар.  Оннугунан оннук: уол оҕо дуолан киһи буолан, бултаан-алтаан Байанайыттан бэриһиннэрдэҕинэ, суор хаан хабар, өһөр уобар буоллаҕа. Ол гынан баран,  бу кэпсээҥҥэ Суор Тойон «Бэлэһэ хайдарынан «хоох-хоох» диэн хаһыытаан хайа барбатаҕа буоллар», баҕар, Бааска дьылҕата да атын кэскиллээх, дьоллоох-соргулаах буолуо хааллаҕа…

Эдэр уол Бааска дьон ньоҕойун өйдөөбөккө, тойонун, таптыыр кыыһын Ньургуйаана аҕатын — Уйбаан Хабырыллайабыс угаайытыгар киирэн, сокуону кэһэн, көҥүлэ суох бултааһыҥҥа түбэһэр. Туох да буруйа суоҕар хаайыы аһыы амтанын үс сыл тухары амсайарга күһэллэр. Хоргуппут-хомойбут санаатыгар Ньургуйаанатыттан тиэрэ хайыһар, кыыс суругар хардарбат.

Бу мөкү быһыы биллиэ суоҕун, биригэдьиир Өлөксөй Түмэпиэйэбис бардам майгылаах салайааччыта Уйбаан Хабырыллайабыс  наҕараадаттан матаран, бэйэтигэр иилиммитин хом санаан, ол абатын-сататын кистии сылдьан, түгэнинэн туһанан кистээн тыллабыр оҥорор. Милииссийэлэр, айылҕа харыстабылын үлэһиттэрэ тиийэн кэлэн, көҥүлэ суох тайахтаабыт дьону сонордоһоллор.  Ол түмүгэр, күрүө намыһахтыы, Бааска түбэстэҕэ.

Оо, төһөлөөх бу курдук «улахан дьон» хапсыһыытыгар, киирсиитигэр былыр да, быйыл да боростуой дьон миһиллэрэ буолуой?! Бу Өлөксөй Түмэпиэйэбис курдук «үтүө дьыала туһугар туруулаһар» барахсаттардаах буоламмыт,  норуоппут үгүс үтүө дьонун суорума суоллаттахпыт. Ити курдук мөкү быһыы содулун билигин да өйдөөбөт дьон үгүс. Ону ааһан, ити Өлөксөй Түмэпиэйэбис курдук майгылаах дьон бэйэлэрин эрэ тустарыгар, интэриэстэригэр, бэйэлэрин эрэ иннилэрин хайынан, обот санааларыгар баһыйтаран үҥсэ-харса сырыттахтара.

Бааска тыа сэмэй уола, эдэрчи сааһыгар үлэлии сылдьан оһолго түбэһэн өлбүт аҕатын туйаҕын хатаран, дэриэбинэтигэр тырахтарыыстыыра. Олоҕун тосту уларыппыт күн кини тойотторун сорудаҕынан көҥүлэ суох бултаабыт тайахтарын тиэйэргэ күһэллибитэ. Ол сылдьан хараҥаҕа баттатан, сыыһа туттан алааска хаарынан бүрүллүбүт үс сэргэттэн биирдэстэрин хайа сотон ааспыта. Бэйэтэ да тутатына туох эрэ ыар дьайыыны оҥостубутун, ол туох эрэ куһаҕанынан иэгэнийиэн сэрэйбитэ да, ол булумахтана сылдьан ыксалга дириҥэтэн толкуйдаабатаҕа.

Сэһэҥҥэ кэпсэнэр туох баар алдьархай барыта содуллаах, силистээх-мутуктаах, ситимнээх. Сахалар сэргэни кэрдэри, алдьатары улахан аньыынан ааҕалларын бары билэр буоламмыт, сэһэн саҕаланыаҕыттан суруйааччы ити курдук ааҕааччытын Бааска туһугар долгутан, туох буолуон кэтэһиннэрэн, болҕомтотун тута тардан, сэһэн олус умсугутуулаах буолбут.

Нуучча чулуу суруйааччыта Р.Рождественскай “Түгэннэр” диэн биир биллэр хоһоонугар “Не думай о секундах свысока, мгновенья раздают — кому позор, кому бесславье, а кому бессмертие” диэн этиллибитин курдук, ардыгар биир түгэн киһи олоҕун тосту уларытар, туос тыыны күүстээх долгун тиэрэ таһыйарын кэриэтэ, олохпут укулаата урусхалланар.

Ол курдук, Бааска ити  күн сэргэни алдьатан,  олоҕун огдолуппутун суруйааччы ойуулаан, кэнэҕэски ыччакка, үгүс норуокка ытык бэлиэнэн билиниллэр  Сэргэҕэ ураты сыһыаны сиһилии суруйан, бэрт элбэх билиини биэрэр.

Сэһэҥҥэ чопчуламмытынан, сэргэни атын мас буккааһа суох сиртэн тиит маһы ааттаан-суоллаан, уот оттон, алгыс этэн туран кэрдэн киллэрэн, саҥата-иҥэтэ суох, уу чуумпуга туруорулларын суруйбутун билиҥҥи дьон долоҕойбутугар тохтотон, бу сиэри сэргэ туруоруутугар туһанарбыт оруннаах. Аны үс араас сэргэ туруорулларын мин тус бэйэм саҥа биллим: бастакы сэргэ дьиэ-уот тэриллиитигэр ананар, иккис сэргэни баайы-дуолу дэлэтэргэ, сүөһүнү-аһы тоҕуорутарга, үһүс сэргэни оҕону-урууну ууһатарга анаан алгыс этэн, анал сиэри-туому толорон туруораллар эбит.

Суруйааччы ийэ-оҕо, кэргэнниилэр истиҥ сыһыаннарын олус уйаннык ойуулуур. Холобур, Бааска арыгыга уйманыах киһи  ийэтин ууламмыт хараҕынан хомойон көрбүтүттэн ыла арыгыттан тэйэ туттубута. “Дьиэтигэр итирик туруктаах кэлбитигэр ийэтэ саҥата-иҥэтэ суох хараҕын уута бычалыйан тахсыбытын сотто-сотто, көхсө холбойон оргууй хоһугар киирбитэ хайа даҕаны эмтээҕэр күүстээх буолбута”.  Бу манна саха дьахтарын сэмэй майгыта, ийэҕэ сыһыан, ийэ-дьахтар эр дьон олоҕор сабыдыаллара, дьайыылара арыллыбыт.

Ол биир күн көҥүлэ суох бултаан, айылҕа мааны оҕолорун – атыырдаах тыһы тайахтары хааҥҥа-сииҥҥэ буккуйбуттара хас эмэ ыал дьылҕатыгар ыар дьайыыламмыта, олохторун огдолуппута, айгыраппыта. Ол курдук,  Ньургуйаана аҕата Уйбаан Хабырыллыйабыс сиэрэ суох быһыыланан, буруйа суох Баасканы хаайыыга түбэһиннэрбитин бырастыы гымматаҕа. Ол иһин,  туора сиргэ көһөн баран, ийэ-аҕа тапталыттан матан, таптыыр киһитин истиҥ сыһыанын сүтэрэн, Баасканы кытары тапталларыттан төрөөбүт оҕото аҕа, эбээ-эһээ тапталын билбэккэ улааппыта. Уйбаан Хабырыллыйабыс оҥорбут нэгэй быһыытыгар, хара айыытыгар аатын-суолун сүтэрэн арыгыга умайбыта, Өлөксөй Түмэпиэйэбис таласпыт дуоһунаһыгар да тиксэн өр үлэлээбэтэҕэ.

Хайа баҕарар уус-уран айымньы суолтата дьылҕа ыар охсуутун тулуйарга, тыйыс тургутууну уйарга киһиэхэ сүбэ-ама биэрэригэр, эрэл кыымын үөскэтэригэр буоллаҕа. Дьэ, онно суруйааччы бөлүһүөктүү толкуйдаах үтүө дьоруойдары бэйэтин айымньытыгар киллэрэрэ буолар.

Бу сэһэҥҥэ оннук сир түннүгэ киһинэн Саргаас Бүөтүр киирбит. Кини хаайыыттан тахсан киһи-хара буола сатыы сылдьар Баасканы көрсөн, аҕалыы амарахтык кэпсэтэн, бэйэтин сэнэнэн-буруйданан сылдьар киһи сүргэтин көтөҕөн,  бэйэтин сэттэ сокуонун кытары сүбэлээн билиһиннэрбитэ. Онтон ыла Бааска умнубаттыы өйдөөбүтэ: ис күүстээх, толкуйдаах буолуу, дьоҥҥо өстүйбэккэ сиэрдээхтик олоруу, өйүнэн-санаанан салайтаран, үтүөҕэ дьулуһуу, киһи сатыырын барытын баһылыы сатааһын, эти-хааны эрчийии, арыгыны испэт буолуу, саха төрүт дьарыгынан күн-дьыл туругун учуоттаан дьарыгырыы, олоххо бэлэмнээх, сүрэхтээх-бэлэстээх ыччаты иитии.

Онон, Бааска тэмтэрийэн баран Саргаас Бүөтүр сүбэтинэн-аматынан уонна кэргэнин, доҕотторун-атастарын өйөбүлүнэн үтүө аатын төнүннэрэн киһи буолбута, ытык ыал аҕата, эһээтэ буолбута.

Кини дьолугар кэргэнэ Туйаара эр киһиэхэ ытыктабыллаахтык сыһыаннаһара. Кини эйэҕэс сыһыана Бааска ытык ыал аҕа баһылыга буоларыгар күүс-көмө буолбута.

Ол курдук,  Туйаара соһуччу Ньургуйаанаттан Бааскаҕа аадырыстаммыт суругу тутан баран, кэргэнин ыраах айантан кэтэһэн, кинилэр олохторугар улахан уларыйыыны уонна тургутууну аҕалар бу суругу иккиэн ааҕаллара олус уйаннык суруллан,  ааҕааччы хараҕар сырдык харах ууларын бычалытар. Бу Ньургуйаана ыарахан ыарыы эмэн тиһэх күннэрин былдьаһан суруйбут суруга этэ. Онно кини бу олоҕор соҕотох тапталын, Бааскалыын таптаспыт биир хаһан да умнуллубат түүннэриттэн Катя диэн кыыс оҕо төрөөбүтүн, кини суох буолбутун кэннэ тулаайах хаалларбакка кыыһын иитэ ылыан баҕарарын эппит.

Суруйааччы сэһэнин бу кэрчигэр эдэркээн Ньургуйаана бу орто дойдуну кытары быраһаайдастар да, “Олох бэйэтэ олус кэрэтин, умсугутуулааҕын, ону дьон бэйэтэ уустугурдарын, ымсыы санаа, бэрт былдьаһыы, ордугурҕаһыы, бардамсыйыы баар буолан, олох олоруу олус уустук” буоларын ааҕааччыны уйадытар.

Суруйааччы бэйэтэ олоҕу син биир сылбай ууттан үөскээбит сыккыска тэҥниир. “Бастаан күн уотугар чаҕыллан кылбаһыйа сүүрэр, оҕолуу күлэн-үөрэн чарылыыр-чурулуур. Онтон эрчимирэн үрүйэҕэ кубулуйар. Харгыстарга хаайтарбакка суолун солонон, тохтоло суох үрүлүйэ сүүрүгүрдэн күлүмүрдэс күөллэри, ып-ыраас уулаах дүөдэлэри, чөҥөрө чүөмпэлэри, төгүрүкчээн мөһүүрэчээн көлүкэчээннэри үөскэтэр. Оттон сорох үрүйэлэр сүүһүнэн сүүрээннэрдиин силбэһэн эриллэҕэс-буруллаҕас үрэхтэри, үлүскэннээх сүүрүктээх өрүстэри үөскэтэллэр уонна доллоһуйа устан барылыыр бааллаах муораларга кутуллаллар. Оттон сорох сыккыстар суолларын кыайан тобулбакка, ханна да ырааппакка иҥэн-сүтэн хаалаллар…”. Дьэ, күүстээх да тэҥнээһин, дириҥ ис хоһоонноох хоһуйуу!

Дьиҥнээх ыраас таптал баарын Данил Макеев сэһэнигэр Бааска, Ньургуйаана уонна Туйаара сыһыаннарыгар көрдөрөр. Тиһэх күннэригэр кыһалҕаттан, Ньургуйаана Баасканы кытары тапталларын туоһута – кырачаан Катя, тулаайах хаалбатын кыһаллан, ыал буолан ньир-бааччы олорор Бааскаҕа кэриэс-хомуруос тылларын этэр, оҕону бэйэтигэр ыларын көрдөһөр. Олус холку уонна муударай саха Далбар Хотуна Туйаара таптыыр киһитэ Бааска ыар санааҕа ылларан, кута-сүрэ айманан сылдьар кэмигэр улахан өйөбүл буолар. Туох да айдаана-куйдаана суох Туйаара бигэ санаанан Ньургуйаана кэриэс тылын ылынан оҕону иитэ ылар. Хайдахтаах курдук дьоһун санааный!

Туйаара үтүө майгылаах буолан,  кинилэр Бааскалыын олохторугар соһуччу үөскээбит ыарахаттары тулуйбута. Ол бэлэҕинэн сотору кэминэн Катя кинини ийэттэн атыннык ааттаабат буолбута. Катя бу курдук аҕа тапталын билэн, Баасканы дириҥник ытыктаан улааппыта.

Бу курдук, суруйааччы сэһэнигэр Туйаара уобараһынан сиэрдээх, киһилии сыһыан холобурун көрдөрөр. Хомойуох иһин, дьиҥ олоххо ыал үгүс арахсыыта, атааннаһыыта олуйсууттан, күнүүлэһииттэн, уруккуну-хойуккуну санатыһыыттан тахсара кистэл буолбатах. Ол сылдьан быдан дьылларга өлбүт да дьону сүгүн сытыарбат курдук аҕыс айдааны тардар, кэргэттэрин урукку олохторугар төрөөбүт оҕолору билиммэт, чугаһаппат бардам хотуттар бааллар эбээт.

Онтон Бааска уонна кини аҕатын холобурдарыгар ыал аҕата диэн дьикти ураты дьайыылаах, ытык киһи буоларын бу сэһэн итэҕэттэ.

Сэһэн 90-с дьалхааннах кэми ойуулуур буолан ураты. Ол курдук,  буолан ааспыт уларыйыы-тэлэрийии содула, дьон өйө-санаата, толкуйа уларыйарын, олох оҥкула тосту уларыйбытын, ол дьон уйулҕатыгар дьайыытын бэрт ырылхайдык көрдөрөр.

Ону тэҥэ суруйааччы киһини уйадытар үһүйээннэри киллэрэн сэһэннэрин олус байыппыт. Саха киһитэ үксэ атын эйгэ, түүл-бит баарын билинэр буолан, бу барыта биһиэхэ чугас. Холобур, «Оҕом аҕалаах буоллаҕына…» сэһэнигэр Туйаара аҕата Көстөкүүн Чучук сэргэлээх алааһыгар олорон ааспыт ыаллар түөрт уоллара сэриигэ баран өлбүттэрин кэннэ, кинилэр сырдык тыыннара туруйа буолан кэлэн тохтоон ааһар кусчуттарга илэ биллэн дуоһуйа сэһэргэһэн, кэпсэтэн ааһалларын ойуулаан, ол уолаттар сэрии толоонугар өлөннөр, өрүү эдэр хааланнар, төһөлөөх дойдуларын ахталларын-саныылларын сэрэйэҕин эрэ.

х х х

«Оҥоһуу» диэн сэһэнигэр суруйааччы Өлөксөй Баһылайабыс Андреев диэн Аҕа Дойду сэриитин кыттыылааҕын ыар дьылҕатын арыйар. Фашистарга билиэн түбэһэн өлүү, аад айаҕын хас да сыл өҥөйө сылдьан баран кутун-сүрүн ыһыктыбакка, киһи дьүһүнүн, суобаһын, аатын-суолун түһэн биэрбэтэх, тыыннаах кэлэн аны дойдутугар уорбаланан, үтүрүллэн сылдьыбыт киһи олоҕор кырдьыгын ситиспитин туһунан суруллубут.

Сэриигэ да, билиэн да түбэһэн сылдьан саха уолаттара араас номохтору, үһүйээннэри кэпсэтэн дойдуларыгар ахтылҕаннарын намыраталлара. Бу сэһэҥҥэ ойууннар, удаҕаттар тустарынан үһүйээннэр, күүстээх дьон, булт-ас туһунан уостан уоска бэриллэр сэргэх кэпсээннэр киирбиттэр.

Д.Макеев бу сэһэнигэр дьоруойдарын аатын толору суруйарыгар, ким ханна үлэлии сылдьыбытын сиһилии соҕус ыйарыгар болҕомтобун уураммын, сонордоһон билбитим, бу дьиҥ олоххо олоҕурбут түбэлтэттэн суруйбут эбит. Ол эрэн,  умсугутуулаах сэһэн ону чопчулуурга ааҕааччыны үгүс этиитэ, угуйуга суох бэйэтэ көҕүтэр. Дьэ, бу олус сонун түгэн буолла миэхэ. Суруйааччыбыт бу курдук сэмэйин билэммин убаастыы санаатым.

Ол курдук, өрөспүүбүлүкэбит  салайар үлэтигэр ол сылларга кырдьык Никита Васильевич Андреев диэн дэгиттэр киһи үлэлээн ааспыт эбит. Бу прототиппыт бииргэ төрөөбүт убайа эбит. Аны туран, КГБ офицера Заболоцкай Николай Николаевич диэн үтүө санаалаах киһи баар буолан, дьоруойбут Өлөксөй Баһылайабыс Андреев кырдьыгын ситиһэн, сэрии бэтэрээнин үтүө аатын ылбыт эбит. Оо, төһөлөөх өр сылларга кини дьон кырыы хараҕынан көрөрүн тулуйан, хомойон, хоргутан кэлбитэ буолуой?!

Онон, сэһэн бу ыйыллыбыт ааттары эдэр ыччат өссө үөрэтэн билэригэр көҕүтэр, ол курдук суолталаах толкуйу саҕар.

Данил Макеев талааннаах, баай толкуйдаах, минньигэс тыллаах өстөөх суруйааччы. Арай биир түгэҥҥэ кини көтүмэхтик сыһыаннаспыт. Ол курдук, тус бэйэм бу кэпсээннэргэ ыраас истиҥ таптал туһунан бэркэ суруйан баран, эдэр дьон имэҥнээх тапталларын уус-уран тылынан суруйбакка, бу орто дойдуга хас биирдии киһи дьоллоохпун дэнэн билиэхтээх иэйиитин олус судургутан,  ”сүүрбэ сыл ааста, уоллаах кыыс оҕоломмуттар” эрэ диэбит.

Ол эрэн, ааҕааччы быһыытынан, тус бэйэм таһымнаах суруйааччы бу уйан туругу ойуулуон баҕарбыт эбиппин.

Антонина УСКЕЕВА