СҮБЭҺИТ: Бэйэ чэйэ минньигэһэ, сибиэһэйэ…

Билигин үгүс дьон үүнээйи сэбирдэҕин хатаран чэй оҥостон, кыһыннары иһэллэрин ымсыыра истэбит.

Быйыл ньээмтэн оҥорбуттар

Кэбээйи сэлиэнньэтигэр олорор, “Мичээр” уһуйаан иитээччитэ Татьяна Максимова-Лазарева сэбирдэҕинэн чэй оҥосторун истэн, иилэ хабан ылан кэпсэттибит. Иһиттэххэ боростуой курдук эрээри, ылсан киирэн бардахха ымпыктаах-чымпыктаах, бэйэтэ туспа абылаҥнаах дьарык эбит.

Татьяна бу дьарыгын 1990‑с сылларга саҕалаабыт. Оччолорго кучу сэбирдэҕин күһүн хаппытын кэннэ ылан чэй оҥосторо. Кэлин салапааҥҥа уган баран, парникка туруоран көөнньөрөр буолбут.

“Кэлин куйаар ситимиттэн сэбирдэҕи хайдах ферментациялаан чэй оҥороллорун көрөн, ону тутуһан оҥостор буолбутум төрдүс сыла буолла, — диир Татьяна Давыдовна. — Урут наар кучуттан оҥорор эбит буоллахпына, билигин хаптаҕас, биэ эмиийин, ыт тиҥилэҕин, моонньоҕон, дьэдьэн, бэйэм яблоням сэбирдэҕинэн чэй оҥостор буолбутум икки хас сыл буолла. Биэ эмиийин (малина) сэбирдэҕиттэн наһаа табыллан тахсар. С битэмиинэ элбэх буолан, кыһын тымныйаары гыннахха, көннөрү профилактика да быһыытынан иһэргэ олус үчүгэй. Дөлүһүөн сэбирдэҕэ сымнаҕас буолан эмиэ дөбөҥнүк хатарыллар. Биһиги бэйэбит бөлөхтөөхпүт, быйылгыттан ньээм сибэккитин уонна умнаһын көөнньөрөн, чэй оҥоһуннубут”.

Сэбирдэҕи хомуйуу

“Сэбирдэҕи чэмэлкэй ыраас күн сиик көппүтүн кэннэ 11 чаастан күнүс 16.00 чааска диэри нэһилиэктэн тэйиччи сиртэн хомуйар ордук, — диэн сүбэлиир Татьяна. — Крафтовай бакыакка угабыт, наһаа алларааҥҥы сэбирдэхтэри ылбаппыт. От-мас саамай ситэн силигилии, сибэккилэнэ турар кэмигэр, от ыйа бүтүөр диэри хомуйабыт. Сууйбаппыт, ол иһин ыраас сиртэн ылабыт.”

Татьяна саас хатыҥ саҥа тыллан эрэр сэбирдэҕин, ытарҕатын кытта хомуйар. Күлүктээх, ол гынан баран салгыннаах сиргэ сиидэс таҥаска эбэтэр ыраас кумааҕыга чараас гына тэлгиир. Икки-үс күн оннук хамсата сылдьар, сииктээх кэмҥэ куурара арыый уһуур. Ол кэннэ крафтовай бакыаттарга эбэтэр мөһөөччүктэргэ угар.

Көөнньөрүү, хатарыы

“Чэйи оҥорорго араас ньыма элбэх, — диир уһуйааччы. — Барыта куйаар ситимигэр баар. Холобур, сороҕун салапааннаан, морозильникка, холодильникка угабын. Суукка буолан баран, таһааран тиэстэни имитэр курдук имитэбин. Сүмэһинэ тахсыбытын кэннэ инчэҕэй салпыакканан сабан баран үрдүнэн баттатан кэбиһэбин. Салпыакка сииктээх турарын курдук ууну пульверизаторынан ибиирэ сылдьабын. Төһө өр оннук турар да, сыта тупсан иһэр. Бэҕэһээ кучуну үс суукка оннук баттатан сытыардым, дьэ оччоҕо дьиҥнээх хара чэй буолар. Оттон биир суукка турдаҕына күөх чэй буолан тахсар. Наһаа ыараханынан баттаппаккын, уулаах бааҥка да сөп буолар”.

Хара чэйи оҥоруу манан эрэ бүппэт. Үс күн буолан баран араартыыр, ол кэннэ сахсаҥнатан баран хобордооххо кутан, мөлтөх уокка хоруорбатын курдук булкуйа-булкуйа хатарар. Төһө өр буһарара үүнээйи сэбирдэҕиттэн тутулуктаах. Биэ эмиийин сэбирдэҕэ халыҥ, кытаанах буолан, отучча мүнүүтэ, ньээм сибэккитин, умнаһын чаас кэриҥэ итинник булкуйа, хамсата сылдьар. Духуопкаҕа эмиэ буһараллар гынан баран, онно уһуннук турар, ону эмиэ сотору-сотору хамсата сылдьыахтааххын.

Хобордооххо хатаран баран, миискэҕэ кутан салгыы хос температуратыгар хатарар. Холобур, кучу чэй түөрт ыйынан биирдэ ситэн-хотон бэлэм буолар.

Харайыы

“Билигин мас хаппахтаах иһит арааһа атыыланар, онно уган баран куукунаҕа туруоруохха сөп. Икки сыл устата туох баар битэмиинин тута сылдьар, — диэн салгыы кэпсиир Татьяна. — Мин кыра чэй бакыаттарын интэриниэт-маҕаһыынтан сакаастаан ылабын уонна онно угаттыыбын. Кыһын тоҥон кэлэн, итии ууга уктуҥ да, чэй бэлэм буола түһэр. Үлэлээх гынан баран, наһаа абыраллаах. Бэйэ чэйин амтана, аҥаардас сыта-сымара туохха тэҥнээх буолуоҕай. Мин бэйэбэр сөп буолары оҥостобун, сороҕун дьоҥҥо бэлэхтиибин”.

Биллэн турар, маннык оттон-сэбирдэхтэн оҥоһуллубут чэйи маҕаһыын киэнин курдук күнү быһа киллиргэччи иһэ сылдьар табыллыбат. Онон көрөн иһиэххэ наада диэн этэр иитээччи.

Сүбэлэр:

• Маннык чэйи саахардаабакка, мүөттээн иһэр ордук.
• Кучу сибэккитин туспа хатаран баран чэйгэ уктахха, олус кэрэ көстүүнү биэрэр.
• Ньээм чэйэ быары ыраастыырга, хааны убатыыга, иммунитеты бөҕөргөтүүгэ туһалаах, күҥҥэ 1–2 ыстакааны иһэҕин.
• Биэ эмиийэ, дөлүһүөн чэйдэрэ тымныйыыттан харыстыыр, иммунитеты бөҕөргөтүүгэ туһалаах.
• Кучу иһи-үөһү ыраастыыр, онон эмиэ көрөн иһиэххэ наада.
• Чэйи иһэргэ табыгастаах буоларын курдук анал бакыакка угар ордук.