СҮБЭҺИТ: Идэһэ бырааһынньыга

Саха омугар кыһын саҕаланыыта – идэһэ кэмэ. Бу улахан суолталаах, дьиэ кэргэни түмэр үгэс. Саҥа идэһэ этин амтана – ураты, ол иһин бастакы күннэргэ тута астанар бүлүүдэлэр бааллар. Идэһэ этин сахалар төбөтүттэн туйаҕар диэри туһаҕа таһаараллара, тугу да бырахпаттара.

Тута бэлэмнэнэр бүлүүдэлэр

Бастакы идэһэ кэннэ хаһаайкалар астыыр астара ураты сыаналаах:

1. Быар:Бу – бастакы деликатес. Саамай сымнаҕас уонна минньигэс кэмэ – тымныйа илигинэ. Үксүн эрбиигэ эриллэ сылдьар ис сыатыгар эбэтэр арыыга лууктун кытта ыһаарылаан сииллэр.
2. Хаан:Саха национальнай аһа. Саҥа сүөһү хаанын ыраастаммыт оһоҕоско кутан, үүтү, ис сыатын, туус эбэн оҥороллор. Онтон ууга буһаран, сойутан баран сииллэр. Сорохтор ыһаарылаан сиири сөбүлүүллэр.
3. Ис миинэ: Сүрэх, бүөр, тыҥа, о.д.а.  буһарыллыбыт тотоойу миин. Бу мииҥҥэ үксүн ириис курууппа эбэтэр перловка кутан биэрэллэр. Саҥа идэһэ миинэ – күүс-уох биэрэр, тымныыга ириэрэр ас.
4. Итир:Оһоҕос иһинээҕи сыатын (итир) ууга оргутан оҥоһуллар ураты бүлүүдэ. Олус тотоойу, сыалаах ас, кыра гына бысталаан килиэптээн сииллэр.

Хас биирдии дьиэ кэргэҥҥэ баар ырысыаптар

1. Быары лууктаан ыһаарылааһын 

Туох нааданый:

• • Сүөһү быара – 500 гр.
  • Эриэппэ луук – 2-3 уст.
  • Мас арыыта – 3-4 улахан ньуоска.
  • Туус, тума – амтаныттан көрөн.

Хайдах астыыбыт: Быары чараас гына, 1 см халыҥнаах гына бысталыыбыт. Луугу төгүрүк гына кырбыыбыт. Итии хобордооххо сыаны ириэрэбит уонна луугу кыһыл көмүс өҥнөнүөр диэри ыһаарылыыбыт. Луук үрдүгэр быары уурабыт. Хас биирдии өттүн 2-3 мүнүүтэттэн ордук буолбакка, түргэнник ыһаарылыыбыт. Уһаатаҕына быар кытаатан хаалар. Бүтэһигэр туустуубут, тума кутабыт. Итиитигэр сиир ордук.

1. Хаан кутабыт

Туох нааданый: Сүөһү хаана – 3 лиитэрэ. Үүт (эбэтэр уу) – 1-1,5 лиитэрэ. Итир (кыра гына кырбаммыт) – 500-700 гр. Ыраастаммыт оһоҕос – 2-3 миэтэрэ. Туус – 2-3 улахан ньуоска (амтанын көрөн).

Хайдах астыыбыт:Дириҥ иһиккэ хааны, үүтү, бытарытыллыбыт итири уонна тууһу булкуйабыт. Ыраастаммыт оһоҕос биир өттүн сабынан баайабыт. Иккис өттүнэн воронка көмөтүнэн сэрэнэн хааннаах булкааһы кутабыт. Оһоҕоһу туолларыа суохтааххыт, буһарыы кэмигэр үллэр. Оһоҕос иккис өттүн эмиэ кытаанахтык баайабыт. Улахан көстүрүүлэҕэ ууну оргутабыт, онтон уотун намтатабыт. Хааны ууга уган, сүрүнэ – оргуппакка, кыра уокка 40-60 мүнүүтэ буһарабыт. Оргуйдаҕына хаан хайдыан сөп. Буспут хааны сэрэнэн таһааран сойутабыт. Сойбутун кэннэ төгүрүктүү бысталаан сиэххэ сөп.

Сыыппаралар, чахчылар

• Ортотунан 450-500 кг ыйааһыннаах биир ынахтан 220-250 кг ыраас эт тахсар. Ол аата, эт ыйааһына уопсай ыйааһынтан 50-55% кэриҥэ буолар.
• Саха сүөһүтүн этэ (уонна идэһэ этин үксэ) тымныы усулуобуйаҕа үөскээбит буолан, тимиринэн, А уонна B группа битэмииннэринэн баай. Тыйыс тымныы кыһыммытын этэҥҥэ туоруурга бу олус наадалаах.
• Сахалар идэһэ этин тоҥорон хаһааналлар. Дьиҥнээх сахалыы хаһааныы – муус анньан оҥоһуллубут булууска угуу. Онно эт кыһын устата саҥатынан сытар.

Идэһэ – бу ас эрэ буолбатах. Бу – саха омук тыйыс айылҕаҕа олорор муудараһа, дьиэ кэргэн сылаас сыһыанын уонна кэлэр кыстыкка бэлэмин кэрэһитэ.