СҮБЭҺИТ: Бириэмэ кээмэйин быһаарабыт

Өбүгэлэрбит эркиҥҥэ ыйанар халандаар, сөкүүндэтигэр тиийэ көрдөрөр чаһы, миллимиэтиригэр тиийэ кэмниир сантиметровка, кыраамыгар тиийэ ыйыыр ыйааһын суох эрдэҕинэ, күннэрин-дьылларын, кээмэйдэрин, бириэмэлэрин, усталарын барытын тулалыыр эйгэ, халлаан, илии-атах, о.д.а. көмөтүнэн быһаараллара. Билигин ол умнулла быһыытыйда.

Өбүгэлэрбититтэн

Бүгүҥҥү “Сүбэһиккэ” тоҕо чуолаан бу тиэмэни таллым диэ – быйыл кыһын социальнай ситимҥэ “сүөм диэн төһөнүй?” диэн ыйытыыга биир даҕаны хоруй суоҕун көрөн, болҕомтоҕо ылыахха баар эбит ээ, диэн төбөбөр охсуллан ааспыта. Ол онон хаалбыта. Күн уһаабычча, дьон сайылыкка тахсара чугаһаабытынан, айылҕаҕа сылдьара үксээбитинэн уонна Сайылык күнүнэн, кэмэ кэллэ, болҕомто уурар уолдьаста дуу диэн түөрэн таһаардым. Уопсайынан, кэлин саха тылын үөрэтиэн баҕалаах үксээтэ, сахалыы үгэскэ төннө, өбүгэлэрбит олохторун билэ сатааһын күүһүрбүккэ дылы буолла. Бүгүн күн-дьыл хаамыытын, бириэмэ кээмэйдэрин туһунан тугу билэрбинэн, булбуппунан сырдатан көрүөм.

Бириэмэ кээмэйэ

“Былыыр-былыр олорбуттара эбитэ үһү” эбэтэр “арай биирдэ олорбуттара эбитэ үһү” диэн этииттэн саҕаланар остуоруйаны элбэҕи аахпыт, истибит буолуохтааххыт. Ити аата хас сыллааҕыта буолбутун чопчу билбэтэрбит да, тута сүүһүнэн, тыһыынчанан  сыл анараа өттүгэр эбит диэн өйдүүбүт.

Былыр. Бириэмэ саамай уһун кээмэйинэн биллэр, чопчу сыла ыйыллыбакка, өбүгэ саҕанааҕы, өрдөөҕү кээмэй.

Кыраман. “Саха тылын быһаарыылаах улахан тылдьытыгар” олус өрдөөҕү, урукку, былыргы, быдан былыргы диэн быһаарбыттар. Оттон “Саха төрүт  культурата” кинигэҕэ “кыраман диэн эбиискэлээх тылы киһи өйүгэр кыайан киирбэт өрдөөҥҥү, түҥ былыргы диир оннугар туттуохха сөп” диэн суруллар.

Үйэ. Үйэ сүүс сыл буолар. Атыннык биир киһи олоҕун устата диэн эмиэ этэллэр. Ол эрээри, аныгы кэмҥэ Саха сирин олохтоохторо үйэбит төһө да уһаата диэтэрбит, киһи барыта сүүс сааһыгар тиийбэт. Онон аныгы кэмҥэ соччо-бачча сөп түбэспэтэ эбитэ дуу…

Сыл. Бу 12 ыйга тэҥнэһэр, дьыл түөрт кэмэ (кыһын, саас, сайын, күһүн) эргийэн кэлиитэ.

Эргэ дьыл. Төгүрүк сыл тымныы кэмэ: күһүн, кыһын.

Саҥа дьыл. Төгүрүк сыл ичигэс кэмэ: саас, сайын.

Дьыл. Хас да ый холбоспута.

Сарт кутурук.  Күһүн от-мас саҥардыы хагдарыйыыта.

Ый саҥата. Халлаан ыйа сүтэр уонна үүнэр кэмэ, ый бастакы икки нэдиэлэтэ.

Ый саҥатыгар ый сүтүүтэ (7 хонук) уонна үүнэр ый (8 хонук) кии­рэллэр (“Саха төрүт культурата” кинигэ, көр: 12-с сирэй).

Ый эргэтэ. Халлаан ыйа туолар уонна кэлтэйэр кэмэ, ый икки бүтэһик нэдиэлэтэ.

Ый эргэтэ диэн Күбэ туолуута (7 хонук) уонна ый тэйиитэ (8 хонук) буолар (“Саха төрүт культурата” кинигэ, көр: 12-с сирэй).

Сэттэ күн. Нууччалыыттан сахатыйбыта нэдиэлэ. Быйыл саас Тыл хамыыһыйата сэттиэлэ диэн тылы сонуну киэҥник тарҕатар ситимнэр туттан көрөллөрүгэр сүбэлээтэ.

Кыс ортото. “Кыс ортото диэн олунньу бастакы күнэ, тымныы аҥаар муоһа тостор кэмэ. Бу кэмҥэ кыс бастакы аҥарыгар сиэммит саҕа от хаалыахтаах, оччоҕо эрэ сүөһүлэрэ дьыл тахсар. Бэйэлэрин хаһаастарын эмиэ итинник суоттанар буолуохтаахтар” диэн “Саха төрүт культурата” кинигэҕэ суруллар. Сорох кинигэлэргэ кыс ортото тохсунньу 31 күнүгэр диэн ыйыллар.

Түүннээх күн иһинээҕи кэрчиктэр

Аны, бириэмэ кээмэйиттэн түүннээх күн иһинээҕи кэрчиктэри туспа туттахха арыый өйдөнүмтүө буолуо эбитэ дуу, диэн толкуйга кэллим. Былыргы сахаларга ити үлэни-хамнаһы кытта ыкса ситимнээҕэ чахчы. Итинтэн аныгы кэмҥэ диэри ордук киэҥник туттуллан кэлбит тылларынан тыҥ хатыыта, омурҕан буолаллар.

Түүннээх күн. Биир суукка сахалыы түүннээх күн дэнэр. Суукканы түүнтэн саҕалаан ааҕаллара. Халлаан хараҥаран ый таҕыстаҕына, сулустар көһүннэхтэринэ дьон утуйара. Сахалар утуйууну түөрт ууга араараллар: сылбай уу, түлүк уу, түмэн уу, сылам уу” (“Саха төрүт культурата”).

Күннүк, күндүк. Суукка бастакы аҥаара, сарсыарда уонна күнүс. Ыалдьыт сылдьар кэмэ.

Хонук. Хонон, утуйан турдахха биир хонук диэн буолар, атыннык, киэһэ уонна түүн холбоспута диэн өйдүөххэ сөп.

Сахалар сарсыардааҥҥы эбэтэр киэһээҥҥи бириэмэни араас көрүҥүнэн ааттыырбытын омук быһыытынан ураты көстүүбүт диэн чорботон бэлиэтиэххэ сөп. Холобур, биһиэ­хэ сарсыардабыт хас да араастаах уонна ол барыта тус-туспа өйдөбүллээх: сардаҥа кыыһыыта, куоратчыт кэмэ, тыҥ хатыыта, суһуктуйуу, күн күөрэйиитэ, күн ойуута…

Тыҥ хатыыта. Тыҥ хатыытын кытта тэҥҥэ күн сардаҥата көстүбүтүнэн барар диэн этэллэр. Ол аата тыҥ хатыыта — халлаан сырдыан иннинээҕи кэм, түүн бүтүүтэ, сарсыарда саҕаланыыта. Андросов П.Х. маны атыннык өссө таҥара сарыыта, халлаан сарыыта диэн эмиэ туттулларын суруйар.

Куоратчыт кэмэ – сарсыарда 4 чаас,

Суһуктуйуу – халлаан сырдаан эрэрэ,

Күн күөрэйиитэ – 6 чаастан 10 чааска диэри.

Күн ойуута – сарсыарда 9 чаас,

Күн ортото – күнүс 12 чаас,

Эбэтэр түүнү, киэһэни эмиэ араарабыт:

Күн киириитэ – күн киирэр кэмэ,

Им сүтүүтэ – киэһэ күн киириитэ, сарыал көстүүтүн кэннинээҕи кэм,

Түүн үөһэ – түүн 12 чаас.

Хамса быстыҥа. Хамсалаах табаҕы тардыы кэм, уонча мүнүүтэ буолар, уһаатаҕына уон биэс мүнүүтэҕэ тиийэр.

Тоҥ күөс быстыҥа. Биир чаас кэриҥэ.

Бириэмэ кылгас кэрчиктэрэ: күөс быстыҥа – чаас кэриҥэ, табах быстыҥа – 10-15 мүнүүтэ, чыпчылыйыах түгэнэ – субу тутуһан туран.

Биир ууну утуйуу. Икки-үс чаас кэриҥэ. Бу, киһи төһө уулааҕыттан тутулуктаах диэн чопчулууллар. Ол иһин сорохтор биир-икки чааска тэҥнэһэр диэн эмиэ этэллэр. Бу туһунан Андросов П.Х. “Үс мутук үрдүккүн” кинигэтигэр Күннүк Уурастыырап суруйуутугар сигэнэн ыйар.

Ордук кылгас түгэни этэллэригэр көрүөх бэтэрээ өттүнэн, чыпчылыйыах  түгэнэ, чыпчылҕан түгэнэ, уо.д.а. тыллары тутталлар.

Сайылыкка сыһыаннаах

Бириэмэ, күн-дьыл хаамыытын кээмэйэ барыта биир өйдөбүлгэ киирсэр. Ол эрээри, ааҕааччыга тиийимтиэ буоллун диэн бытарытан, чопчу сайылыкка сыһыаннаан көрдөрөр эмиэ ордук курдук. Холобура, сайылыкка, ыамҥа сыһыаннаах маннык кэм кээмэйдэрэ бааллар.

Оттооһуҥҥа сыһыаннаах. Окко киирии – от ыйын 12 күнэ, бу эмиэ олоххо-дьаһахха улахан бэлиэ күн. Хотуур ортото, ол аата, атырдьах ыйын ортото, от үлэтэ ортолоспут буо­луохтаах. Хотуур хаалыыта – балаҕан ыйын ортото, от үлэтэ бүтэн, кыстыкка көһөллөр, сүөһү далга аһаан барар кэмэ (“Саха төрүт культурата”).

Ынах ыамынан кэмнээһин: Сарсыардааҥҥы ыам – 6 чаас, күнүскү ыам – 12 чаас, түөртүүр ыам – күнүс 4 чаас, киэһээҥҥи ыам – киэһэ 9 чаас.

Омурҕан. Саха тылын быһаарыылаах улахан тылдьытыгар: “1. От үлэтигэр сылдьан, сынньанар, аһыыр тохтобул. 2. От үлэтигэр аһыырга, сынньанарга тохтобулга диэри үлэлиир кэм” диэн суруллар. Ол аата, ох охсоллорун быыһыгар аһыылларын уонна үлэ кэмин эмиэ итинник ааттыыллар. Омурҕан устата – 4 чаас үлэлээһин.

Омурҕан көрүҥэ эмиэ араас: уһун омурҕан, кылгас омурҕан. Үлэ күнэ үс омурҕаҥҥа арахсар: сарсыардааҥҥы, күнүскү, киэһээҥҥи.

Түөртүүр омурҕан – от үлэтин үгэнигэр күнүс үс эбэтэр биэс чаас саҕана аһыыр, сынньана түһэр кылгас тохтобул.