СҮБЭҺИТ: Күнтэн көмүскэнии аныгы ньымалара

Билигин күн муҥутаан күүһүрэн турар кэмэ. Күн күүстээх уота тириини быһа сиэн, бааһырдыан, кырытыннарыан сөп. Күн уотуттан харыстанар, чөлүгэр түһэрэр сүбэлэри биэрэбит.

Күн уота тыынар тыыннаахха олус наадалаах. Күҥҥэ сырыттахха, киһи санаата көтөҕүллэр, эниэргийэтэ эбиллэр, үчүгэйдик утуйар буолар. Бу күн уота киһи организмын хас биирдии килиэккэтигэр баар митохондрийга — эниэргийэни оҥорор “собуокка” быһаччы дьайарын түмүгэ. Маны тэҥэ, күҥҥэ эрэ олус наадалаах Д битэмиин оҥоһуллар.

Кэнники кэмҥэ “күн тириини кырытыннарар” диэннэр, дьон наһаа харыстанар буолла. Ордук Азия дойдуларыгар хараарбат туһуттан, бүтэй таҥаһы кэтэллэр, сирэйдэрин сапталлар. Бары дойдуларга күнтэн харыстыыр кириэми киэҥник туһанар буоллулар. Ол эрээри, маннык кириэмнэргэ үксүгэр оксибензон, бензофенон, октиноксат, диэн о. д. а. буортулаах бэссэстибэлэр бааллар.

Ол иһин билигин минеральнай састааптаах кириэмнэри (цинк оксидтаах) туһаныҥ диэн сүбэлииллэр. Күнүс күн уота күүстээх кэмигэр таһырдьа тахсар, өр сылдьар буоллахха, маннык кириэми туһанар хайаан да наадалаах.

Сарсыарда уонна киэһэ күнтэн харыстыыр кириэминэн соттор наадата суох. Бу кэмҥэ таһырдьа сылдьан, туһалаах Д битэмиини ылыахха, күн туһатын иҥэриниэххэ наада.

Оттон биһиги өбүгэлэрбит туох да кириэмэ суох олорбуттара ээ. Маныаха айылҕа айбыт, күнтэн харыстанар ньымалар баалларын билэҕит дуо? Бастатан туран, тирии бэйэтэ күнтэн харыстанан, меланин диэн бэссэстибэни таһааран, хараарар.

Маны таһынан, күн уотуттан харыстыыр бородуукталар бааллар эбит — полифеноллар, битэмииннэр, бета-каротин, сыалаах кислоталар, антиоксиданнар, арыылар. Маннык бородуукталары сиир киһи тириитин күҥҥэ быһа сиэппэт уонна наадалаах Д битэмиинин ыла сылдьар.

Полифенол

Үүнээйигэ эбии көмүскэл наада буоллаҕына, полифенолу оҥорон таһаарар. Сэбирдэҕэ, умнаһа эмсэҕэлээтэҕинэ, ону оһороору, полифенолу оҥорор.

Элбэх полифенолу сиир киһи тириитэ күнтэн көмүскэллээх буолар. Полифенол отоннорго, фрукталарга, эриэхэҕэ, сиэмэҕэ, кофеҕа, оливкаҕа, хара сакалаакка, боб үүнээйилэргэ баар.

Антиоксиданнаах битэмииннэр

Е уонна С битэмииннэр күүстээх антиоксидант буолаллар. Кинилэр ультрафиолетовай сардаҥалартан көмүскүүллэр, килиэккэлэри алдьатар “көҥүл радикаллары” аҕыйаталлар.

Е битэмиин миндальга, подсолнечник сиэмэтигэр, үнүгэһин арыытыгар, кедр эриэхэтигэр, авокадоҕа, оливкаҕа, сүбүөкүлэ сэбирдэҕэр, тыыкыбаҕа, брокколига, лосось балыкка баар.

С битэмиин тириигэ коллаген эбиллэригэр көмөлөөх — дөлүһүөҥҥэ, моонньоҕоҥҥо, облепихаҕа, цитрус фрукталарга, кыһыл биэрэскэ, күөх сэбирдэхтээх оҕуруот аһыгар баар.

Бета-каротин

Бета-каротин молекулалара ультрафиолетовай сардаҥалары килиэккэҕэ тиэрдибэккэ, суох оҥороллор. Кыһыл, араҕас, от күөҕэ өҥнөөх оҕуруот астарыгар баар — моркуопка, шпинатка, помидорга, арбузка. Ол эрээри, бу астары куруук сии сырыттахха эрэ, көдьүүһэ көстөр.

Селен

Үгүс дьоҥҥо селен тиийбэт. Сүрэх-тымыр систиэмэтин, щитовиднай быччархай, иммуннай систиэмэ, мэйии үлэтин тупсарар. Күн уота быһа сиэбит килиэккэлэрин чөлүгэр түһэрэргэ аналлаах ферменнэри оҥорон таһаарар.

Бразильскай эриэхэҕэ, бүтүн бурдукка, сымыыт уоһаҕар, сорох тэллэйдэргэ (шиитаке, өтөх тэллэйэ) баар.

Цинк

Күнтэн харыстыыр минеральнай кириэмнэргэ үгүстэригэр цинк баар. Урут тирии ыарыыларын (розацеа, мелазма, куода) эмтииргэ туһаналлара. Цинк бэссэстибэлээх минеральнай кириэм ультрафиолетовай сардаҥаттан харыстыыр. Оттон битэмиин курдук иһэр буоллахха, антиоксидант курдук үлэлиир, күнтэн эмсэҕэлээбит тирии чөлүгэр түһэригэр көмөлөһөр.

Устрицаҕа, тыыкыба сиэмэтигэр, шпинакка, хара сакалаакка баар.

Сыалаах кислоталар

Күн быһа сиэтэҕинэ, тымырдар кэҥээн, эмсэҕэлээбит тирии учаастагар элбэх иммуннай килиэккэлээх хааны тиэрдэллэр. Кытарбыт, испит тириини баттаатахха, өҥө уларыйарынан ону кэтээн көрүөххэ сөп.

Сыалаах аһыыбалар, ордук Омега‑3, иһии тардарыгар көмөлөөхтөр. Онон Омега‑3 эмиэ күнтэн харыстыыр дьайыылаах.

Сыалаах балыктарга, убаһа сыатыгар, чиа, көлөпүнэ сиэмэлэригэр, грецкэй эриэхэҕэ, спирулинаҕа баар.

Күнтэн көмүскүүр арыылар

Сорох арыылар күнтэн көмүскүүр, тириини сымнатар, чөлүгэр түһэрэр, бааһы оһордор дьайыылаахтар.

Кокос арыыта кыра бааһы оһордор, ультрафиолеттан көмүскүүр.

Виноград уҥуоҕун арыыта тирии кырдьарын, мырчыстарын бытаардар, саҥа килиэккэлэр үөскүүллэригэр көмөлөһөр, күнтэн харыстыыр.

Кунжут арыытын “Аюрведа” үөрэҕин тутуһааччылар күнтэн көмүскүүр сириэстибэ быһыытынан туһаналлар. Бу арыы антиоксиданнаах, онон тириигэ үчүгэй. Ультрафиолет 30%-нын тохтотор кыахтаах.

Көлөпүнэ, макадамия, жожоба арыылара эмиэ тириигэ туһалаахтар, элбэх битэмииннээхтэр.

Түмүккэ

Бу бородуукталары сии сылдьан, арыынан сотто-сотто, киэһэ-сарсыарда өттүгэр күҥҥэ сырыттахха, туох да буолбаккын. Организм күнтэн туһалаах бэссэстибэлэри ыла сылдьар. Бу бородуукталары булан сиэбэт буоллаххытына, аптекаттан атыылаһан да иһиэххитин сөп.

Онтон күнүс күн уотугар өр сылдьартан сэрэниҥ. Тириини бүөлүүр таҥастаах, сэлээппэлээх, хара ачыкылаах сылдьыҥ, күнтэн көмүскүүр минеральнай кириэми туһаныҥ.

Өскөтүн күҥҥэ сиэппит буоллаххытына, күнү быһа таһырдьа сылдьан, харааран хааллаххытына, тута сирэйгитин суоратынан, оҕурсу сүмэһининэн соттуҥ, уоскутар, маҥхатар мааскалары оҥостуҥ.

Сирэйи маҥхатар мааскалар

Оҕурсулаах

Сибиэһэй оҕурсуну түөркэлээн баран, 1 ч. нь. ханнык баҕарар иҥэмтиэлээх кириэми кытта булкуйан соттобут.

Хаппыысталаах

Хаппыыста сэбирдэҕиттэн оҥоһуллубут хааһыны бөлөнүйбүт үүтү (кэпиири) кытта булкуйан баран, сирэйгэ 10–15 мүнүүтэ тутабыт.

Иэдьэгэйдээх

2 ост. нь. иэдьэгэйи сымыыт уоһаҕын уонна водород перекиһин (аҕыйах хааппыланы) кытта булкуйабыт. Бу маассаны сирэйгэ, моонньуга, түөскэ, илиигэ тутабыт.

Лимоннаах

Лимон аҥаарын сүмэһинин, 1 сымыыт үрүҥүн, 1 ч. нь. мүөтү булкуйан баран, сирэйгэ соттобут, хаппытын кэннэ өссө биирдэ.

Петрушкалаах

Петрушканы кырбаан баран, сүмэһинэ тахсыар диэри илдьиритэбит. 1 ч. нь. мүөтү, эбэтэр сүөгэйи эбэн баран, сирэйи сотобут.

Бары мааскалары 20 мүнүүтэнэн суунабыт.