СҮБЭҺИТ: Кытыан туһата

Кытыан арҕаа дойдулартан саҕалаан араас сирдэргэ, илин эҥэргэ тиийэ биһирэнэр үүнээйи. Биир гектар бэс ойуура биэс киилэ фитонциды суукка устата таһаарар. Оттон кытыан итиннээҕэр алта төгүл элбэҕи оҥорор.

Ордук куйааска салгыны олус күүскэ тунуйар. Ити улахан куорат микробун барытын суох гынар, ыраастыыр кыахтаах. Оннугун да иһин, өбүгэлэрбит кытыаны аһы-үөлү хаһаанарга, иһити-хомуоһу ыһаарарга, ыарыыттан, дьантан-дьаһахтан харыстанарга, дьиэни-уоту ырааһырдарга туһаналлара. Онно үксүн күөх лабааларын тутталлара, уматан буруолаталлар, быһан көннөрү тэлгэтэллэр. Ол эрэн, сахалар кытыаны элбэх да сиригэр мэнээк алдьаппат, харыстыыр аҕай мастара. Аны кытыаҥҥа тайҕа, талыы-талба көтөрө: хара улар, куртуйах уо.д.а. мас көтөрдөрө таптаан таалалыыр, аһыыр сирдэрэ. Кыра сылдьан кытыаҥҥа эбэбинээн туһах иитэрбит. Онно кини отоннорун ыйа-ыйа этэрэ: «Көр эрэ, бу манна мас көтөрдөрө кэлэллэр. Ити отонун сиэн маннык тымныы кыһыны туорууллар». «Оччоҕо ону киһи сиэн сөп дуо?»- диэн ыйытыыбар.Эбэм: «Амсайан көр ээ. Син биир элбэҕи сиэҥ суоҕа, отоно киһиэхэ туһалаах буолуохтаах, сылайдахха сэниэ эбэр курдук буолааччы,» — диирэ. Ыстаатахха — кытыан туорааҕа кытаанах, амсайдахха-аһыҥас дабархайдыҥы хабархай амтаннаах буолара.

Кэлин эбэм бу этиитин бигэргэтэри кинигэттэн булбутум. Айанньыттар олус сылайдахтарына, аччыктаатахтарына кытыан хас да туорааҕын хампы ыстаан сииллэрин, айаҥҥа сиэптэригэр укта сьлдьалларын аахпытым. Барааны иитэр сирдэргэ хатарыллыбыт кытыан отонун уонна кытыан уга оту холбуу үлтү сынньан, туустаан баран инчэҕэс туой буорга булкуйа лэппиэскэ оҥорон сиэтэллэрэ бэрт туһалаах үһү.

Аны ынах ыарыйдаҕына кытыан отонноох лабаатын сылаас оһоххо куурдан, хатаран баран, чугуун иһиккэ эбэтэр кэлиигэ үлтү сынньан эмп оҥостоллор. Ол бытарыйбытын остолобуой ньуоскатын нэһимиэн бурдукка булкуйан, уулаан тиэстэ охсон, эриэхэ саҕа саарыктары бөкүнүтэн, туустаах ууга уган ылаат, 1-2 устууканы аһыан чаас иннинэ бэриллэр. Онон кытыан — аччыктаан аһааҕыран, буомурбут, охтон эрэр сүөһүгэ эмиэ эмп буолар, күүс-уох эбэр эбии аһылык быһыытынан туһанар олус туһалаах буолуоҕа.

Кытыан (лат. Juniperus) (нууч. можжевельник) — куруутун күөх, сытыы инньэлээх, отоно көҕөрүмтүйэн көстөр сэппэрээк үүнээйи. Өлүөнэ, Алдан, Бүлүү өрүстэр сүнньүлэригэр үксүн үрдүк сирдэргэ үүнэр. Кытыан ииктэтэр дьайыылааҕынан биллэр. Онон хатыҥ сэбирдэҕин кытта холбоммут көөнньөһүгүн бүөр, хабах ыарыыларыгар, дыгдайыыга туттуллар. Итиэннэ сөтөл силин үчүгэйдик хоҥуннарар. Сүһүөх дьарҕа ыарыытыгар ванна оҥостон эбэтэр көөнньөһүгүнэн сэрэнэн ыалдьар сирин сотон, илбийиллэр.

 Анатолий  Петров.

Архыыптан.