СҮБЭҺИТ: Массыына арыытын кэмигэр уларыт

Ханнык баҕарар тимир көлө мотуорун арыыта кэмигэр уларытыллан иһиэхтээх.

Тиэхиньиичэскэй ирдэбил, быраабыла быһыытынан, тимир көлө 10000 км айаннаабытын кэнниттэн уларытыллыахтаах диэн. Ол эрээри, 10000 км айаннаабыт кэнниттэн сорох мотуор алдьанан хаалара иһиллэр. Ол тоҕо оннугуй? Дьиҥэр, үөһэ этиллибит тиэхиньиичэскэй быраабылалар тутуһулларын үрдүнэн.

Тимир көлөнү билэр-көрөр эспиэртэр этэллэринэн, манна биир сүрүн оруолу мото-чаас ылар. Ану туран, аныгы тимир көлөлөр арыыны уларытар км уһатыллан бэриллибит, ол 15000 км тэҥнэһэр. Ол аата, хас биирдии тимир көлөҕө арыыны уларытар туспа регламеннаах буолара тутуһуллуохтаах.

Ордук Саха сиригэр сүүрэр тимир көлөлөргө болҕомто арыый атын буолара ирдэниллэр. Биһиги тыйыс айылҕабытыгар тимир көлө арыыта түргэнник мөлтүүр, тоҕо диэтэххэ, мотуор тоҥуо диэн тохтоло суох үлэлэтэбит. Көрдөххө, тимир көлө төһө да айаннаабатаҕын иһин, ол эбэтэр “холостуой” үлэлии турдар, арыыны “туһана турар”.

Куораттаах сиргэ тимир көлө уулуссаларга айаннаан иһэн, холостуой туруута эмиэ элбэх. Холобур, Дьокуускай иһигэр светофордарга туруу элбэх. Аны туран, үлэ чааһа бүтүүтэ элбэх тимир көлө айанныырыттан уулуссаларга харыы үөскүүрүттэн (пробка) массыына холостуой туруута эмиэ баар суол. Спидометр тимир көлө айанныыр эрэ кэмигэр төһө айаннаабытын ааҕан, километраһы таһааран иһэр. Холостуой туруутун аахпат. Оччоҕо дьэ хайдах буолабыт?

Мото-чааһы быһаарыы

Дьэ манна, үөһэ этэн аһарбыппыт курдук, мото-чаас сүрүн оруолу ылар. Тимир көлөнү өрөмүөннээччилэр быһааралларынан, төһөнү сүүрбүтүнэн буолбакка, төһө өр үлэлээбитинэн (мото-чаас) быһаарар быдан ордук эбит.

Ол эрээри, мото-чааһы быһаарар уустуктардаах. Ол чахчы. Күн аайы тимир көлөнү төһө өр сүүрдүбүтү ким да аахпата чуолкай. Арай, тэрилтэҕэ үлэлиир анал тиэхиньикэлэр эрэ мото-чаастара ааҕыллара иһиллэр. Оттон кэтэх киһи аахпата биллэр суол. Баҕар, ааҕар да дьон бааллара буолуо ээ.

Манна биири өйдүөххэ наада. Тимир көлө төһөнү сүүрбүтүн көрдөрөр спидометр сыыппаларыгар олоччу эрэнэр наадата суох. Куорат иһигэр сырыы көнө уонна светофора суох тыраассаҕа айан мото-чаас көрдөрүүтүнээҕэр олох атын.

Василий, автосервис үлэһитэ:

— «Синтетика» арыыны тимир көлө, ортотунан, 300 мото-чаас сүүрдэ да уларытыллар. Холобур, спидометры көрөн, орто айаны быһаарабыт, ол чааска 30 км буолар. Ону 300‑кэ 30 төгүллээтэхпитинэ, 9000 км тахсар. Ол аата, 9000 км барбыт буолла да, арыыны уларытыллар.

Өскөтүн, тимир көлө мотуора турбированнай буоллаҕына (100‑тэн тахса ат күүстээх мотуор), 7000 км сүүрдэ да арыыта хайаан да уларытыллыахтаах.

Тимир көлө орто айанын түргэнэ чааска 25 км буолар, бу айан куорат иһигэр барсар. 10000 км сүүрүүгэ мотуор, ортотунан, 400 мото-чаас (10000/25=400) үлэлиир. Дьэ бу айылаах өр үлэлээһини ханнык да мотуор арыыта тулуйар кыаҕа суох. Арыы анала тугуй? Ыраастыыр, харыстыыр, сойутар… Элбэх хайысханы оҥорор буолан, арыы сотору кэминэн эргэрэр, хаачыстыбата мөлтүүр. Маннык арыылаах өр сырыттахха, мотуор эмиэ айгырыыр, устунан алдьаныан да сөп. Уопуттаах суоппардар, ортотунан, 8000 км сүүрбүтүн кэннэ арыыны уларытарга күһэллэллэр.

Маны барытын сөпкө туһаннахха, тимир көлө «сүрэҕэ» (мотуора)  туох да буолбакка, өр сулууспалыаҕа.