СҮБЭҺИТ: Оҕоҥ харчыны сатаан туттар дуо?

Харчы олоххо тирэҕи биэрэр, сарсыҥҥы күҥҥэ эрэли үөскэтэр. Биһиги сатаан суоттанар, аттарынар буоллахпытына, оҕобутун харчыны сатаан туттарга хайдах үөрэтэбит? Бу туһунан оҕо билиэхтээх дуо?

Кыра сааһыттан суоттуу үөрэниэхтээх

Төрөппүт харчыны хайдах туттарын көрөн оҕо үтүктэр дииллэр. Ол эрээри ардыгар утарыта буолуон сөп. Харчытын сатаан туттубат төрөппүттээх оҕо өрүү кыһалҕаны көрсөр. Билигин аныгы үйэҕэ харчыта суох хардыыны да оҥорор уустук. Маҕаһыын дэлэ­йинэн, киһи ымсыырар тэрилэ, аһа-үөлэ, мала-сала элбэҕинэн харах иириэн сөп. Бастакы көрүҥҥэ, сатаан харчыны туттубат төрөппүт оҕотун кылаа­һыгар бэриллиэхтээх усунуо­һун, атын дьарыктарга, оҕотун бырайыаһыгар уонна күннээҕигэ туттар харчытын са­­таан биэримиэн сөп. Онно хамнаһыттан сатаан ууруммакка, матайдаан кэбиспитэ төрүөт буолар. Ол түмүгэр оҕо саастыылаахтарыттан итэ­ҕэс сананан, харчыга кырыымчык сыһыаннаныан сөп. Иккис көрүҥ, ийэ, аҕа кэлбит харчыларын аһары киэҥник тутталлар, оҕолоругар талбытын атыылаһаллар. Ол түмүгэр оҕо харчыга сыанабыла сүтэр. Кыра харчыны харчынан аахпат, талбыт матайдыан сөп. Онон хайдах да хамнастаах төрөппүт харчыга сыанабылы оҕотугар кыра сааһыттан иҥэриэхтээх. Килиэп, үүт, саахар, бурдук сыанатын оҕо удумаҕалатан билиэхтээх. Бу күннэтэ атыылаһыллар бородуукта сыанатын билии оҕо харчыга сыһыанын бэрээдэктиир эбит.

Оонньуур,  мал-сал сыанатынан быһыы

Уһуйаан уонна алын сүһүөх кылааска үөрэнэр оҕолорго социальнай бородуукта сыанатынан буолбакка, оонньуур, таҥас-сап сыанатынан быһыллыахтаах. Холобур, аһары атаах оҕо маҕаһыыҥҥа киирдэҕин ахсын ытаан туран оонньуур эбэтэр минньигэс атыылаһыннарар буоллаҕына, төрөппүт манна мындырдык сыһыаннаһыахтаах. Ийэтэ, аҕата хас күн үлэлээн ылбыт хамнастара оонньуур буоларын төрөппүт быһаарыахтаах. Оччоҕо оҕо уйулҕатын кэбирэппэккэ, өйдөтүү үлэтэ тиийэр эбит. Маныаха сөптөөх сүбэнэн оҕоҕо саҥа атах таҥаһа эбэтэр төрдүс куукула атыылаһыыта буолар. Оҕоттон талларыахха сөп, алдьаммыт атах таҥаһынан уһуйааҥҥар бараҕын дуу, эмиэ саҥа оонньур ылабыт дуу диэн. Манна оҕо төһө толкуйдуур дьоҕурдааҕа быһаарар эбит. Аныгы оҕоҕо тас көстүү улахан суолталаах, онон үгүс оҕо саҥа атах таҥаһын талар диэн уйулҕа үлэһиттэрэ быһаараллар.

Оҕо саастан төрүттээх кыһалҕа

Мин билэр төрөппүтүм оҕото туох да иһин боростуой­дук таҥныан баҕарбат. Кини өрүү: «Оскуолаҕа наһаа маанылар, оҕолор бары фирменнэйи кэтэллэр», – диэн тыллаах. Оттон мин көрдөхпүнэ, оскуолаҕа оҕо барыта биир пуорманы кэтэр, Оччо мааны, дьонтон эрэ уһулуччу таҥас­таах оҕо баара, дьиҥэр, көстүбэт. Бу төрөппүт төбөтүгэр олорор кыһалҕа буолар диэн быһаа­раллар уйулҕа үлэһиттэрэ. Бэйэтин оҕо сааһыгар туох­тан эрэ маппыт, намыһахтык санана сылдьыбыт оҕо улаатан баран итини барытын оҕотугар атыылаһан ситэ сатыыр эбит. Дьиҥэр, оҕоҕо истиҥ сыһыан, аһаҕас кэпсэтии уонна болҕомто эрэ наада. Үгүс төрөппүт маны аахайбат. Психологтар сөптөөх быһаа­рыылара – төрөппүт тугу кыһалҕа оҥостубутун оҕотугар соҥнуур дииллэр.

Төһө харчыны барыырын билиэхтээх

Билигин үгүс төрөппүт оҕотугар баан каартатын оҥорторор. Онон оҕо кумаа­ҕы харчыны илиитигэр туппат. Хомойуох иһин, эспиэртэр быһаарбыттарынан, үп-харчы суоттаныытыгар оҕоҕо улахан охсуулаах буолуон сөп эбит. Оҕо күҥҥэ төһө харчыны туох­ха бараабытын чопчу билиэх­тээх. Ыстыыр ыас, минньигэс сакалаат, утах – бу барыта түргэнник бүтэр, харчыны барыыр, маҕаһыыны эрэ ба­­йытар ас-үөл буоларын төрөппүт холкутук быһаарыахтаах. Харчыны барыыр, наадалааҕы атыылаһар уонна мунньунар диэн тыллары кыра сааһыттан өйдүөхтээх. Онон оҕо кыра сааһыттан бытархай харчыны копилкаҕа мунньуохтаах. Туох эрэ үчүгэйи атыылаһарбар мунньабын диэн өйдүөхтээх. Оҕо үксүн төрөппүтүн холобур оҥостор. Өскөтүн, харчыга сыһыаҥҥа уустуктары көрсөр буоллаххына, оҕоҥ эмиэ оннук өйдөбүллээх улаатар.

Харчыга сыһыана

Маҕаһыыҥҥа барыах ин­нинэ эрдэттэн испииһэк оҥос­то үөрэниҥ. Кэлин оҕону маҕаһыыҥҥа ыытарга испии­һэк көмөлөһөр. Оччотугар оҕо төһө харчыга туох кэлэрин өйдөөн хаалар. Арай, оҕоҕут оскуолаҕа сылдьан биир ый­­даах хармаанын харчытын барытын бараан кэбиспит буол­лаҕына, кинини харчытын быһан муҥнуур эмиэ сыыһа. Ол эрээри тута каартатын толоро эбэтэр харчы биэрэ охсорго ыксаамаҥ. Оҕо тугу атыылаһан харчытын бүтэрбитин өйдүөхтээх. Аныгыс сырыыга бу сыыһатын хатылаабатын гына айанын уонна аһыыр эрэ харчытын биэриэххэ сөп. Сатаан суоттаммат оҕоҕо бастаан утаа күннээҕинэн харчы биэрэр ордук. Хас биирдии оҕо харчыга туспа сыһыаннаах. Бу эмиэ төрөппүттэрэ хайдахтарыттан тутулуктаах. Өскөтүн, төрөппүттэр наар мунньунар, суоттанар буоллахтарына, оҕо эмиэ мунньунар, суоттанар буолар. Харчыга харыстабыллаах сыһыан туһунан оҕону кытта холкутук кэпсэтэр ордук.

Үчүгэй сыана, ситиһии  иһин манньалаамаҥ

Аныгы төрөппүттэр оҕолоро үчүгэй сыана ыллаҕына, ситиһиилэннэҕинэ, харчынан манньалыыр идэлээхтэр. Оҕо оскуолаҕа билии ылаа­ры үөрэнэрин, олоххо ситиһии­лээх буолаары дьарыкка, куруһуокка сылдьарын өйдүөхтээх. Харчынан кыра сааһыттан манньаламмыт оҕо төрөппүттэриттэн хайдах гынан өссө элбэх харчыны ыларын туһунан толкуйдуур буолар дииллэр эспиэрдэр. Кини кыра сааһыттан дьиэ кэргэн бүддьүөтүгэр кыттыһыахтаах. Ыйдааҕы аһылыкка, туттарга төһө харчы барарын төрөппүттэрин кытта кэпсэтиэхтээх. Ол эбэтэр, кыбартыыра ыйдаа­ҕы төлөбүрүгэр, ипотекаҕа, массыына уматыгар, уот ситимигэр, интэриниэккэ төһө орос­куоттанарын билэрэ туһа­лаах эбит. Оҕону истириэстэн харыстаан, харчыбыт кыратын кистиибит диир төрөппүттэр сыыһаллар эбит. Оҕо эрдэ­ҕэс сааһыттан ас-таҥас хантан кэлэрин, төрөппүттэр хамнас­тарыттан төһө ордорун билэр буоллаҕына, кини сыаналыы улаатар. Оттон үп-харчы туһунан билии (финансовай грамотность) диэн туспа тугу эрэ суоттааһын буолбатах, оҕону кыра сааһыттан манна үөрэтиэххин баҕарар буоллаххына, социальнай бородууктаттан саҕалаан ыйдааҕы төлөбүрдэр тустарынан оҕоҕо эрдэттэн кэпсиэхтээххин диэн эспиэртэр сүбэлииллэр.

Харчыга сыһыанын оонньууга билиэххэ сөп

Ол курдук төрөппүттэр оҕолорун кытта «Монополия», “Покер” курдук оонньууларга дьиэ кэргэнинэн оон­ньоон, оҕо суоттуур дьоҕурун са­­йыннарыахтарын сөп. Кыра сааһыттан маннык оонньоо­бут оҕо логическай өйө сайдар уонна экэниэмикэҕэ сыһыана уларыйар. Маны таһынан, баай, ситиһиилээх дьон олоҕун туһунан киинэлэри бииргэ көрүү эмиэ көмөлөһөр эбит. Оҕону аһары кэччэгэй гыммакка, харчыга холкутук уонна харыстабыллаахтык сыһыаннаһар гына иитэргэ төрөппүт улахан оруол­лаах. Оҕо төһөнү ороскуоттаабытын хонтуруоллуу үөрэниэхтээх. Маны сэргэ, сатаан мунньунар буоллаҕына, ымсыырбыт кинигэтин, төлөпүөнүн, оонньуурун атыылаһар кыахтаа­ҕын туһунан кэпсэ­тиилэр өрүү барыахтаахтар.

Оскуолатын тээбиринин бэйэтэ атыылаһыахтаах

Күһүн, үөрэх дьыла саҕаламмытын кэннэ эрдэҕэс саас­таах оҕону тэтэрээтин, уруучукатын атыылаһыннара бэйэтин ыытар ордук. Бу сылдьан оҕо табаары таларга, харчыны суоттуурга, барытын учуоттуурга үөрэнэр. Оттон кыра кылаас оҕотун кытта төрөппүт бииргэ сылдьан атыылаһара ордук. Оҕо бу сылдьан туох төһө сыаналааҕын билиэхтээх. Кини харчыга эрэ буолбакка, атыылаһыллар малга-салга харыс­табыллаах сыһыаҥҥа эмиэ үөрэнэр.