СҮБЭҺИТ: Сыллар, ыйдар, күннэр…

Быйылгы 2025 сыл – Иэйэхсит сыла. Сыллар ааттарын, ый бэлиэлэрин төһө билэҕит? Тыҥ хатыыта, таҥара сарыыта, түлэй түүн диэн хас чааска буоларын билэҕит дуо? Бүгүҥҥү нүөмэргэ сахалар ити туһунан өйдөбүллэрин билиһиннэрэбит. 

Сыллар сахалыы ааттара

М.А.Попова 1994 сыллаахха таһаарбыт “Саха төрүт культурата. Учууталга көмө. Итэҕэл” кинигэтигэр таҥха диэн баска сахалыы сыллар туһунан 1913 сылтан 1996 сылга диэри суруйар.

Бэлиэлэр	Сыллар
Таҥха	1913	1925	1937	1949	1961	1973	1985
Одун	1914	1926	1938	1950	1962	1974	1986
Дьөһөгөй	1915	1927	1939	1951	1963	1975	1987
Айыыһыт	1916	1928	1940	1952	1964	1976	1988
Иэйэхсит	1917	1929	1941	1953	1965	1977	1989
Үрүҥ Айыы	1918	1930	1942	1954	1966	1978	1990
Сир иччитэ	1919	1931	1943	1955	1967	1979	1991
Сүҥ Дьааһын	1920	1932	1944	1956	1968	1980	1992
Улуу Суорун	1921	1933	1945	1957	1969	1981	1993
Хотой Айыы	1922	1934	1946	1958	1970	1982	1994
Байанай	1923	1935	1947	1959	1971	1983	1995
Сэбэн (Билгэ)	1924	1936	1948	1960	1972	1984	1996

Сыллар ити бэлиэлэринэн аахтахха, быйылгы 2025 сыл Иэйэхсит сыла буолар. Итиннэ биири бэлиэтиир оруннаах, ааптар 1992 сыллаахха “Саха төрүт культурата. II чааһа” кинигэҕэ хомуйан оҥорбут ыстатыйатыгар Сир иччитэ сылын Буор сыла, Сүҥ Дьааһын сылын Аан Дьааһын, Сэбэн (Билгэ) сылын көннөрү Билгэ сыла диэн суруйар.

Ый бэлиэлэрэ

Бэлиэлэр	Ыйдар
Таҥха	тохсунньу
Одун	олунньу
Дьөһөгөй	кулун тутар
Айыыһыт	муус устар
Иэйэхсит	ыам ыйа
Үрүҥ Айыы	бэс ыйа
Сир иччитэ	от ыйа
Сүҥ Дьааһын	атырдьах ыйа
Улуу Суорун	балаҕан ыйа
Хотой Айыы	алтынньы
Байанай	сэтинньи
Сэһэн (Билгэ)	ахсынньы

Сыл

Былыргы сахалар сылы түөрт кэминэн ааҕан таһаараллара, сыл уонна дьыл диэн тыллар биир өйдөбүллээхтэрэ.

Төгүрүк сыл 366 күннээх:

Кыһыҥҥы кэм – 146 күн (22.10-17.3)

Сааскы кэм – 78 күн (17.3-3.6)

Сайыҥҥы кэм – 75 күн (3.6-17.8)

Күһүҥҥү кэм – 67 күн (17.8-22.10).

Бэлиэ майгыта

Тохсунньу Таҥха ыйа диэн мээнэҕэ эппэттэр. Таҥха кэмэ ааспытын да иһин, төрөөбүт сыл, ый киһи майгытыгар төһө сөп түбэһэллэрин көрдүннэр диэн бэлиэ майгыларын суруйабыт.

• Таҥха – бүтэй, таайымтыа-сэрэ­йимтиэ, дьулуурдаах;
• Одун – бүтэй, тиийимтиэ тыллаах, дьүккүөрдээх;
• Дьөһөгөй – аһаҕас, тулуурдаах, дьүккүөрдээх үлэһит;
• Айыыһыт – аһаҕас, аламаҕай, уот­таах, истиҥ;
• Иэйэхсит – аһаҕас, эйэҕэс, амарах, өҥ;
• Үрүҥ Айыы – аһаҕас, чаҕылхай, уохтаах, эрчимнээх;
• Сир Иччитэ – аһаҕас, үчүгэйи ылынымтыа, тулуурдаах;
• Сүҥ Дьааһын – аһаҕас, кырдьыксыт, булгуччу майгылаах;
• Улуу Суорун – бүтэй, түгэхтээх, идэҕэ ураты аһаҕас;
• Хотой Айыы – бүтэй, бигэ, булгуччулаах, дохсун;
• Байанай – бүтэй, булугас-талыгас, уохтаах-кылыннаах, мындыр;
• Сэбэн (Билгэ) – бүтэй, олохтоохтук толкуйдуур, сылыктыыр, дьулуурдаах.

Ый хонуктара

Ый. Ый диэни иһиттибит да, биһиги хараҥа халлааны, чаҕылхай сулус­тары саныыбыт. Сахалар күһүҥҥү күн тэҥнэһиититтэн ыла суукканы ый хаамыытынан ааҕаллар. Ол аата, хараҥа уһунунан суукка кээмэйдэнэр. Ону хонук дииллэр. Ый 29 уонна 30 хонуктана сылдьыбыта биллэр. Ый аны ый саҥата уонна ый эргэтэ диэн араарыллар. Ый саҥатыгар ый сүтүүтэ (7 хонук) уонна үүнэр ый (8 хонук) киирэллэр. Ый эргэтэ диэн Күбэ туолуута (7 хонук) уонна ый тэйиитэ (8 хонук) буолар.

 Ый хонуктарын сорох ааттара манныктар:

4-с күн – Ынах муоһа

8-с күн – Айа кирсэ

14-с күн – Ый кыра толорута

15-с күн – Ый улахан толорута

16-с күн – Ый кыһыл нэдиэлэтэ

17-с күн – Күтүр ыал күөстэнэр киэһэтэ

18-с күн – Бойом бөрөтө

19-с күн – Куобах куртаҕа

20-с күн – Кыптыый буута

29-с күн – Ый ааһар киэһэтэ.

Түүннээх күн – суукка

Күн, дьыл кыра кээмэйинэн түүннээх күн буолар. Ити түүнтэн ааҕыллар. Халлаан хараҥаран киһи үлэлээбэт кэмин сахалар түүн дииллэр. Бу быһа барыллаан 22 чаастан саҕаланара. Суукка 22 чаастан ааҕылларын таһынан, өссө түөрт циклгэ үллэһиллэрэ: түүн, сарсыарда, күнүс, киэһэ…

Суукканы үлэ, сынньалаҥ чаастарыгар араарыы туттуллар. Көстөрүн курдук, өбүгэлэрбит утуйалларыгар, сынньалаҥнарыгар, үлэҕэ 8-тыы чааһы аныыллара. Билигин түүннээх күн 24 чаастан ааҕыллар. Күн ортото күнүс 12 чааска тэҥнэһэр. Олох-дьаһах уларыйан иһэринэн, суукка кэмнэрин араарыы сыҕары­йа-тэлэрийэ турар.

“Саха төрүт культурата. Учууталга көмө. Итэҕэл”, 1994 С., М.А.Попова уонна “Саха төрүт культурата. II Чааһа”, “Күн-дьыл эргиирэ”, 1992 с. Кинигэлэр туһанылыннылар.