СҮБЭҺИТ: Убаһа, сүөһү иһиттэн халбаһы, кэтилиэт

Кыстыкка киириигэ саха дьоно номнуо идэһэлэрин дьаһайан, аһы-үөлү хаһааналлар. Бүгүн биһиги сүөһү уонна убаһа иһиттэн аһылыктары хайдах бэлэмниири сүбэлиэхпит.

Ынах иһэ

Сүөһү иһин биһиги үгүстүк буотарах мииннээн иһэбит. Сорох улуустар буотарагы сууйаат бөдөҥнүү хаһаанан баран, эт курдук мөлүк уган буһараллар эбит. Итинник астааһын олус уустук. Оттон дьаһаллаах дьон биир күн тура-тэбинэ истэрин сууйан, кырбастаан, барытын чөмөх-чөмөххө арааран тоҥороллор уонна киллэрэ-киллэрэ сэлиэйдээн минньигэс миини астаналлар. Ынах иһин сууйан баран сорохтор сүрэҕин, бүөрүн, үөс тардарын туспа соркуойдаан сииллэр, очоҕоһугар хаан куталлар. Ис миинигэр били ааттанар “дьуостара” эрэ хаалаллар. Ис миинигэр, дьиҥэ, сүрэҕи, бүөрү, үөс тардары, хаантан ордорунан очоҕоһу, ис сыатын куттахха, олус минньигэс буолар.

Ынах быара

Ынах быарын соркуойдаан бэйэтинэн сиир соччото суох. Онон аныгы хаһаайкалар быары эрийэн баран үүт, сымыыт, туус эбэн блины оҥорон тоҥороллор. Маннык оҥоһуллубут блиныттан киһи судургутук быар туордун оҥорор. Оттон соркуойга туттааччылар быар сымнаҕас буолуон баҕарар буоллаххытына, буһарыах иннинэ сүүрбэччэ мүнүүтэ үүккэ сытыарыҥ.

Сыа арыыта

Оҕо эрдэххэ ис сыатын эрийэн аһылык оҥостоллоро. Миискэлэргэ кутуталаан бөһүтэ уурбуттарын үгүстүк көрөрүм. Маннык арыыны сыа арыыта диэн ааттыыллар. Кэлин дьон туттубат буолбута. Дьиҥэ, мас арыытын кытта булкуйа бурдук аһын буһардахха, ураты минньигэс амтаннаах буолар.

Ис сыатын бытархай гына кырбастыахха эбэтэр эт эрийэр тэрилгэ эрийтэрэн ылыахха сөп. Сыыҥкабай миискэҕэ хаһан ууллуор диэри орто уокка оргутуллар. Куһаҕана (оһукката) барыта миискэ түгэҕэр хаалар. Бу оргуйар кэмигэр миискэ түгэҕэр сыстыан сөп, онон булкуйа туруохха наада. Оһуккатын барытын (оһукка — тымырдара, иҥиирдэрэ, эт бытархайдара) мунньуллан үрдүгэр тахсыбытын, түгэҕэр түспүтүн баһан быраҕыллар. Кыра гына кырбастаммыт ис сыатын оһукката элбэх буолар. Эриллибит сыаттан элбэх арыы тахсар. Дьэ, ити кэннэ оргуйбут арыы ырааһын миискэлэргэ кутан сойута ууруллар. Маннык арыыны мас арыытыгар булкуйан аска-үөлгэ туттуохха сөп.

Убаһа халбаһыта

Убаһа иһин-үөһүн сууйан баран сүрэҕин, бүөрүн, үөс тардарын туспа ылан сиикэйдии эрийэбит. Манна итиниэхэ сөп убаһа эриллибит этин эбэбит. Чеснок, луук, туус эбэн булкуйабыт. Хаантан ордубут очоҕосторго туорт испирииһинэн эбэтэр онуоха аналлаах салапаанынан ити оҥоһуллубут маассабытын кутабыт. Холобур, хааны аһары толору куттахха, буһа туран хайа ыстанар. Оттон халбаһы оҥоһуута оннук буолбатах, онон төһө кыалларынан толору кутабыт. Оргуйбут ууга эргитэ сылдьан буһарыллар. Хаан курдук иннэнэн салгын таһаарар наадатын умнумаҥ. Маннык халбаһыны бырааһынньыктарга, күннээҕи да остуолга уура сылдьан сиир олус үчүгэй.

Убаһа быара

Убаһа быарын сорохтор эриллибитин ордороллор. Маныаха, быары бэйэтин эрэ эрийэр тутах. Онон быары кытта убаһа сыатын булкуйа эрийэн, күөх луук, туус кутан салапааҥҥа суулаан тоҥоруохха сөп эбэтэр ньуосканан баһа-баһа сыстыбат кумааҕылаах тимир лиискэ кутуллар. Убаһа этин эмиэ маннык сыаны кытта эрийэн төгүрүктэри оҥортоон тоҥоруохха сөп.

Убаһа төбөтө

Убаһа төбөтүн сорохтор сатаан астаабаттар. Наай гыннар, тылын ылыахтарын сөп. Чааһынай дьиэҕэ олорор киһи таһырдьа төбөнү астыан сөп. Оттон кыбартыыра иһигэр уустук буолар. Ол да буоллар, ас хаалыа дуо? Таһырдьа сүгэнэн эттээн, кыралаан баран иһирдьэ, сылааска киирэн этин уҥуоҕуттан арааран, улахан күөс иһитигэр түөрт чаас устата буһарыллар. Бу буспут эт уҥуоҕуттан арахса сылдьар буола сымныыр. Туус, чучунаах, чеснок, биэрэс кутуллар. Бу эти уҥуохтарыттан арааран сиидэлээн, дириҥ миискэҕэ дьаарыстаан ууруллар. Ыга, дьиппинийэр гына салапааннаах дьоҕус маһы (кыра дүлүҥү эбэтэр туох эрэ ыйааһыннааҕы ууруллар). Биир-икки хонукка сөрүүн сиргэ ууруллар. Бэлэм буоллаҕына, халбаһы, ветчина курдук сииргэ табыгастаах.

Хартаны соркуойдааһын

Дьон үксэ хартаны ыһыахха үтэһэҕэ үөлэн, иһиккэ өрөһөлүү кутан сиир курдук өйдүүр. Оттон харта кыстыкка киириигэ саамай битэмииннээх аһылык. Бөһүҥүй хартаны кырбастаан баран кыра ууга буһара ууруллар. Ол кэннэ буһан ортолообутун кэннэ хортуоппуй кутуллар. Туус, чучунаах амтаны тупсарар. Харталаах хортуоппуй соркуойа саха дьонугар олус иҥэмтиэлээх. Аһары арыылааҕы-сыалааҕы сатаан сиэбэт дьон хартаны маннык астаныахтарын сөп.

Собо кэтилиэтэ

Муҥха собото туохха да тэҥнэспэт минньигэс аһылык. Үгүстэр мииннээн, арыыга ыһаарылаан сииллэр. Оттон соботтон минньигэс кэтилиэт да оҥоруохха сөп. Собону үөстээн, хатырыктаан баран ойоҕос улахан уҥуохтарын ылҕаатахха эбэтэр сытыы быһаҕынан туора быстахха, уҥуоҕа кыччыыр. Собону блендергэ эбэтэр эрийэр тэрилгэ сиикэйдии эрийиллэр. Иһин эрдэттэн ороон ылар наада. Оччотугар арҕаһын кытта төбөтө, ойоҕос этэ-сиинэ эрэ эриллэр. Луук, туус кутабыт. Килиэби үүккэ сиигитэн собобутун кытта булкуйабыт уонна били туспа иһиккэ куппут собобут өлүн, искэҕин, силимнэһэрин курдук сиикэй сымыыт эбэбит. Сыстыбат анал кумааҕыга тэлгэтэ тоҥоробут. Собо кэтилиэтин духуопкаҕа күҥкүтэн буһарар ордук. Мундуттан, атын да балыктартан маннык кэтилиэти оҥорон, күннээҕи рациону уларытыахха сөп. Маннык эриллибит собону кэтилиэттээбэккэ, бэйэтинэн тоҥорон бөрүөк, бэрэски да оҥоруохха сөп.