СҮБЭҺИТ: Ыл да саҕалаа

Күнү сөпкө былааннааһын олох хаамыытын түргэтэтэр, сыалы-соругу ситиһэргэ көмөлөһөр. Биир күнү сыыһа былааннааһынтан кыра да дьыала бытаарар.

Кыра дьыала бытаарыыта улахан дьыаланы ситиһэри атахтыыр. Оттон эн күҥҥүн хайдах былаанныыгын? Аан дойду үрдүнэн дьоппуон омук күнүн сөптөөхтүк былаанныырын туһунан өрүү суруйаллар. Кинилэр эрдэ утуйаллар, эрдэ тураллар, күннээҕи түбүктэрин, аһылыктарын, дьыалаларын барытын былааннаан хамсаналлар. Былыр биһиги өбүгэлэрбит эмиэ олохторун хаамыытын сөпкө былаанныыр буоланнар, уустук кэмҥэ, аас-туор олоҕу, уһун тымныы кыһыны этэҥҥэ туораан күөххэ үктэнэллэрэ.

Сарсыардааҥҥы аһылык күнү быһаарар

Сарсыардааҥҥы аһылыгы биһиги ардыгар ыксааммыт көтүтэбит. Ол оннугар киэһэ ыгыччы аһыыбыт. Бу биһиги олохпут суолтатыгар болҕомтото суохпутун көрдөрөбүт. Сарсыарда тото-хана аһаабыт киһи күн устата сэниэлээх буолар. Сэниэлээх сылдьыы элбэх дьыаланы тэҥинэн ситиһии буолар.

Онуоха сөпкө утуйуу уонна туруу киһи олоҕор улахан оруоллаах:

— Сарсыарда эрдэ туруу (ороҥҥо уһуннук сытар сүрэххэ буортулаах);

— Аҕыйах хамсаныыны, сэрээккэ оҥоруу;

— Мүлүгүр ууну иһии, сарсыарда тото-хана битэмииннээх аһылыгы аһааһын.

Бириэмэни аттарыныы

Оҕону оскуолаҕа, уһуйааҥҥа илдьии, уруок аахтарыы, ас астааһына, дьиэ-уот хомуйуу, үлэҕэ барыы-кэлии барыта бириэмэни уонна сэниэни ирдиир. Омос көрдөххө, олохпут барыта бу эрэ тула эргийэр курдук. Оттон дьиҥ олох бу эрэ тула эргийбэт. Былааны сөпкө туруоруу олох суолтатын өйдүүргэ сирдиир. Киһи олоҕор күннээҕи былаан уонна олох суолтата диэн өйдөбүллэр бааллар. Киһи күннээҕи былаанын сарсыарда буолбакка, киэһэ оҥостон утуйара ордук. Бу ордук элбэх оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ барсар. Күннээҕи былааны сарсын тугу гыныллыахтааҕын сурунар ордук. Испииһэги тута сылдьан, ситиһэргэ да судургу. Хантан эрэ ыспыраапканы ылыы, массыынаны сапыраапкалааһын, мунньахха сылдьыы, оскуолаҕа таарыйыы… Онтон дьиэ түбүгэ бүтэһик хаалар. Ол түмүгэр, киэһэ сылайбыт төрөппүттэр, оҕолор хомуллубатах дьиэҕэ, бэлэмэ суох остуолга кэлэн санаалара түһэр. Бу олох былаанын кытта күннээҕи былааны сыыһа сааһылааһынтан тахсар. Бу күн эн күннээҕи былааҥҥын ситтиҥ, оттон олоҕуҥ былаана эмиэ хаалбыт…

Күннээҕи былааны сааһылаа

Күннээҕи былаанын сөпкө сааһылыыр киһи олоҕун былаанын сөпкө олорор. Киһи олоҕун үстүү сылынан өтө көрөн олоруохтаах. Сорохтор уоннуу сылы көрөллөр. Бүгүн эн 35 саастааххын, уон сылынан 45 сааскар тугу ситиспит буолуохтааххын чопчу билиэхтээххин дииллэр эспиэрдэр. Дьэ, ол туһуттан күннээҕи былааҥҥын сааһылаа:

— Дьиэни-уоту сарсыарда эрдэ хомуйуу;

— Бүгүҥҥү, сарсыҥҥы аһылыгы тэҥҥэ икки күөһү буһарыы;

— Оҕолорго хайаатар да 30 мүнүүтэни кэпсэтиигэ анааһын;

— Бэйэ хоббитыгар 40 мүнүүтэни анааһын;

— Чугас дьоҥҥун кытта алтыһыы (биир, икки чаас).

Маныаха, ас астанар кэмигэр таах олорбокко, оҕо уруогун аахтарыы, атын бытархай үлэлэри толоруу олус көмөлөөх буолар. Дьиэ иһинээҕи үлэни дьиэ кэргэҥҥэ барыларыгар үллэрии олус туһалаах. Обургу оҕолор аһы астыахтарын, дьиэни-уоту оскуола кэннэ хомуйуохтарын сөп. Оҕону кыра сааһыттан күннээҕи былаанын сөпкө оҥосторугар төрөппүттэр холобур буолаллар. Хас биирдии дьыалаҕа сып-сап ылсан иһэргэ үөрэтии улахан суолталаах. Киһи элбэх бириэмэни үлэни саҕалаабакка, төттөрү-таары тээтэҥнииригэр барыыр. “Ыл да саҕалаа” диэн мээнэҕэ эппэттэр.

Маҕаһыыны кэрийимэ, уһуннук сэлэһимэ

Үлэ, үөрэх кэннэ сорох дьон маҕаһыыны кэрийэллэрин олус сөбүлүүллэр. Киһи бородуукта маҕаһыыныгар нэдиэлэҕэ биирдэ сылдьыахтаах. Оччотугар күн ахсын маҕаһыыҥҥа сылдьан, бириэмэҕин бараабаккын. Суолга көрсүбүт билэр дьоҥҥун кытта кэпсээн тупсара турар эмиэ туһата суох. Эн бириэмэҥ көмүс. Аһары ыксыыр, ыгылыйар наадата суох. Ол эрээри, нэдиэлэ саҥатыттан барытын сааһылаан ылыстаххына, үгүс дьыаланы кэмигэр ситиһиэҥ. Маны тай-менеджмент диэн ааттыыллар. Бириэмэни аттарыныы — сатабыл. Биһиги ардыгар сүрэҕэлдьээн бириэмэ бөҕөтүн мээнэ атаарабыт:

— Төлөпүөнүнэн 15 мүнүүтэттэн уһуннук кэпсэтимэ;

— Социальнай ситимҥэ 10 мүнүүтэттэн уһуннук олорума;

— Дьиэни хомуйууга 30 мүнүүтэттэн элбэҕи анаама;

— Уһуннук остуолга олорума.

Холкутуйар кэм эмиэ бириэмэлээх

Хас биирдии киһиэхэ холкутууйар, уоскуйар кэм киэһэ дьиэ кэргэн бары муһуннаҕына саҕаланар. Киэһээҥҥи аһылык налыччы, холкутук ааһар. Ол эрээри киэһэ эрэ уһун диэн налыйан олорор эмиэ туһата суох дииллэр уйулҕа үлэһиттэрэ. Киһи киэһэ аҕыс иннинэ остуолтан туруохтаах. Аҕыстан тоҕуска диэри сынньанар кэм. Ити кэмҥэ иһит сууйуллар, остуол хомуллар. Бэйэҕэ бириэмэ бэриллэр. Тоҕус аҥаартан саҕалаан оскуолаҕа үөрэнээччилэр сыыйа ороннорун булаллар, эрэсиим тутуһуллуохтаах. Эрэсиим кыратык да ыһылыннаҕына, сарсыҥҥы күн бытаарарын умнума.

Өрөбүллэри туһан

Субуота, өрөбүл күн үгүс дьоҥҥо олус күүтүүлээх. Ол эрээри, өрөбүлүм эрэ диэн ороҥҥо күн аҥаара сытар наадата суох. Өрөбүлгэ төһөнөн эрдэ тураҕын, соччонон элбэҕи ситиһэҕин. Өрөбүллээҕи былаан эрдэ оҥоһуллубут буолуохтаах.

Холобур:

— Дьиэни-уоту хомуйуу (сарсыарда) ити кэмҥэ тэҥинэн таҥас сууйтарыы;

— Ас астааһына, күнүскү, киэһээҥҥи. Икки аһылыгы тэҥинэн буһарар олус барыстаах;

— Өрөбүл күн нэдиэлэ устата кыайан буһарбатах барыанньаҕын, лечоҕын оҥоруоххун сөп;

— Бу күн салгын сииргэ, дьаарбайа барарга дьиэ үлэтэ барыта оҥоһуллубуттарын кэннэ барар ордук. Эн сөпкө былааннаабыт буоллаххына, бу үлэлэриҥ күнүс (12:30 ч) номнуо бүтэриллибит-оһоруллубут буолуохтаах;

— Доҕоттору, аймахтары кытта көрсүһүүнү эрдэттэн былаанныыр ордук. Соһуччу былааҥҥын ким эмит ыһар буоллаҕына, онно эн киирэн биэриэ суохтааххын. Эрдэ көрсүһүү былааннамматах буоллаҕына, эн аккаастыаххын сөп.

Олоҕу былааннааһын

Олоҕу былааннааһын диэн эн хараххар оҥорон көрөр эрэ хартыыналарыҥ буолбатахтар. Былааннааһыҥҥа харчыны мунньууттан, доруобуйаны көрүнүүттэн саҕалаан барыта киириэхтээх. Аны үс, түөрт, биэс, уон сылынан хайдах олороргун удумаҕалыырыҥ үп-харчы эрэ өттүнэн буолбакка, эн ис туруккунан баай, холку уонна толору киһи буоларгар быһаччы сыһыаннаах. Толору ис туруктаах киһи атын уопсастыбаҕа наадыйбат. Кини бэйэтин былаанын ситиһэригэр дьулуһар. Ол туһуттан күннээҕи былаанын сааһылыыр, бириэмэтин аттарынар. Былааны дьиэ кэргэни кытта тэҥҥэ тутуу көмөтө үс төгүл туһалаах. Дьиэ кэргэниҥ бу былааны бары өйүүр буоллахтарына, сааһыланыы түргэнник барар. Холобур, биир сылынан массыына ыытар быраабы ылан, тимир көлөнү ыыта сылдьар буолабын диэн былаан баҕа санаа буолбакка, дьиҥ былаан буолуохтаах. Ол туһуттан бириэмэҕин сөпкө аттарынан, харчы мунньунан саҕалыахтааххын. Эһиил баччаларга саҥа дьиэҕэ көһөбүн диэн саныыр буоллаххына, эн бүддьүөккүн, бириэмэҕин барытын саамай кырата биир сыл иннинэ сааһылаабыт буолуохтааххын дииллэр эспиэрдэр. Хаһан да күннээҕи уонна олох былаанын сааһылыыртан куттанымаҥ. Киһи-киһи олоҕун былаана араастаһар. Онон бэйэҕит олоххут суолун былаанын сөпкө оҥостуҥ.