Сырдык сыдьаайдаах Сомоҕо

Былыр-былыргыттан тоһуттар тымныы будулуйан турдаҕына, балаҕан иһигэр көмүлүөк оһох барахсан бачыгырыы умайан, сылааһынан угуттаан, сырдыгынан сыдьаайан, күө бааччы астык, нуурал эйгэни үөскэтэн саханы абыраан кэллэҕэ.

Удьуор утума

Син ол тэҥэ үтүө сыһыаннарынан, эйэҕэс-сайаҕас, үөрүнньэҥ майгыларынан, кылгастык да алтыһан ааспыкка сырдык санааны саҕар, киһи киһитэ дэтэр дьоһун-мааны дьон олоҕу киэргэтэллэр.  Ырыаҕа ылламмыт суугунуур хатыҥ чараҥнардаах Чурапчы сиригэр төлкөтө түспүт  биһиги кэммит олоххо, үлэҕэ көхтөөх биир биһирэмнээх бэрэстэбиитэлинэн үгүстэр суруйааччы  Сомоҕону  билинэллэр.

Өбүгэ айылгы сиэрин иҥэриммит көнө сүрүннээх удьуор харалы  Байбал Федоров быйыл ыам ыйын 23 күнүгэр  75 сааһын көрсөр. Уһун кыһын кэнниттэн айылҕа уһуктан, от-мас көҕөрө тыллар,  көтөр эгэлгэтэ эргийэн үрэххэ-күөлгэ эймэнэр, хонууга-тыаҕа  чуопчааран, олоҕу уруйдуур эриэккэс кэмигэр күн сирин көрбүччэ, кини — саха элэккэй, сайаҕас майгылаах үтүө-мааны киһитэ.

Төрөппүттэрэ  урукку олох тыйыс  тургутууларын ааспыт туруу дьон этилэр. Аҕата  Петр Павлович  икки бойобуой  уордьаннаах,  мэтээллэрдээх,   Сталинград  кыргыһыытыгар уоту-ууну ортотунан ааспыт Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии кыттыылааҕа. Оттон ийэтэ  Евдокия Спиридоновна Чурапчы көһөрүллүүтүн эрэйин, дьиэ кэргэҥҥэ өлүүнү-сүтүүнү көрсүбүт  үлэ, тыыл бэтэрээнэ, саха литератууратыгар сэрии туһунан маҥнайгы «Көмүскэ уута» арамааны бэлэхтээбит  фронтовик-суруйааччы Алексей Спиридонович Бродников бииргэ төрөөбүт балта. Ол да иһин, айылҕаттан талааннаах өбүгэлэрин, айар-суруйар, артыыс таайдарын утумнаан,

Павел Петрович  искусство, култуура идэлэригэр уһуйуллан, сааһын тухары таптыыр ол эйгэтигэр үлэлээбитэ.  Ол курдук кулуупка, онтон оскуолаҕа учууталлыы сылдьан, баардаах баара өтөн, хаан тамайан хаһыаттан саҕалаан, айар-суруйар дьарыкка  ылларар.

Далан алгыһынан

Сомоҕо оскуолаҕа үөрэппит учууталын Далан алгыһынан уус-уран айымньы умсулҕаннаах чээл күөх хонуутугар киирбит кэмнэрин мэлдьи долгуйа, киэн тутта  ахтааччы. 1992 с. Чурапчы дьоно-сэргэтэ, ол иһигэр айар түмсүүлэр,  Семен Новгородовка анаммыт тэрээһиҥҥэ кыттыыларыгар, онтон таайын Алексей Бродников үбүлүөйүгэр киирэ сылдьан учууталын көрсөр. Василий Семенович эдэр киһи айымньы суруйуутугар холонорун истэн үөрэр. Сурунаалга көрдөөн ылан, » Тууйуллуу», » Атаҕастаныы» уонна «Ыарыы» диэн кэпсээннэрин » Чолбоҥҥо» бэчээттэтэн, чахчы да тууйулла сылдьар үөрнээччитин санаатын көтөҕөр, айарга көҕүлүүр. Аатырбыт «Тыгын Дархан» арамаанын бэлэхтииригэр: «Уб.Павел Петрович! Төрөөбүт литератураҥ сайдарын туһугар сыралаахтык үлэлэс. Бутуурдаах билиҥҥи кэмҥэ дьолу-соргуну, чэбдик-чэгиэн доруобуйаны баҕарабын. Автор Далан. 28.10.93 сыл.Чурапчы с.» — диэбит истиҥ анабыла Байбалга күндү өйдөбүл, суолдьут сулус буолан инникигэ кынаттыыр.

Сомоҕо өрөспүүбүлүкэ  киэҥ эйгэтигэр аан маҥнай айар үлэһит быһыытынан биллибит  түгэнин  өйдөөн кэллим. Лоп курдук үйэ чиэппэрин анараа өттүгэр саха ааҕааччыларын үөрдүбүт кэрэхсэбиллээх тэрээһини кинигэ кыһата, айар сойуус , «Чолбон» сурунаал уонна бибилэтиэкэ үлэһиттэрэ кыттыһан оҥорбуппут. Оччолорго, одурууннаах 90-старга, саха уран тылын систээбит норуот суруйааччылара утуу-субуу олохтон бараннар, аны суруйар-айар дьоҥҥо үөһэттэн өйөбүл мөлтөөн, кинигэ бэчээттэниитэ аҕыйаан, литератуура сайдар хамсааһына аҕырымныы быһыытыйбыт сыллара  этэ. Дьэ, ол буом соҕус бириэмэҕэ, хоһоонньут кыргыттары сэргэ түөрт эдэр, ону тэҥэ саастарын үгэнигэр сылдьар лиҥкир эр дьон бииргэ кэпсээн, сэһэн хомуурунньуктарынан айар эйгэҕэ киирбиттэрэ. Павел Федоров-Сомоҕо «Ол ыҥырар тырымнас уоттар», Константин Эверстов «Туман буолбут таптал», Уйбаан Ойуур «Буурҕа» уонна Василий Бочкарев «Өрөөбүт уоспун өһүлэн» кинигэлэрин  биһирэмнэрэ холбуу ыытыллан, киэҥ кэпсэтии дьоро киэһэтэ мустубут дьону сэргэхсиппитэ.

«Саҥа суруйааччылар аҕыйахтар, аныгы сонун тиэмэлэргэ үлэлээччилэр кэмчилэр дииллэр. Оннук буолбатаҕын бу көрсүһүүбүт көрдөрөр, — диэтэ бастакынан тылы ылбыт «Бичик» кылаабынай эрэдээктэрэ. — Биһиги бу билсиһиннэрэр ааптардарбыт — хаһыакка-сурунаалга балачча бэчээттэммит, литератураҕа ис сүрэхтэриттэн баҕаран, бэринэн туран үлэлиир дьон. Онон кинилэр бастакы кинигэлэрин билиһиннэрэр ордук үөрүүлээх уонна бу үлэлэрэ быйыл саха уус-уран литературата төрүттэммитэ 100 сылын туолар кэрэ-бэлиэ үбүлүөйүн көрсө кинилэр ааҕааччыга дьоһуннаах бэлэхтэринэн буолар». Хаһыакка маннык өрө көтөҕүллүүлээх сонуну  иһитиннэрбит  суруналыыс, суруйааччы С.Р. Данилов, салгыы Петр Аввакумов,  Сэмэн Тумат, Харысхал, Гаврил Попов, Василий Тарабукин, Прокопий Флегонтов, о.д.а. сүргэлэрэ көтөҕүллэн туран эҕэрдэлээбиттэрин, айымньылары ырыппыттарын сурукка тиспит эбит. Дьэ ити курдук түөрт ааптары бииргэ сомоҕолоон, биһирэм кэпсэтии таһаарар тэрээһини көҕүлээччинэн П.Федоров-Сомоҕо буолбута. Тыйаатыр артыыстарын В. Апросимовы, К. Михайловы, ырыаһыт Д. Тихоновы, Чурапчы Дириҥиттэн бэйэтэ салайар айар түмсүүтүн кытыннаран, тэрээһини киэргэппитэ. Кини  бастакы айымньылара  ордук эдэр ааҕааччыны, ыччаты таарыйбыттара бэчээккэ сэҥээриилэртэн да өтө көстөрө:  Матрена Борисова «Тырымнас уоттар» туохха ыҥыраллар?», Марфа Далбаева «Саҥа суолу арыйар айымньылар», Жанна Леонтьева «Сомоҕо сонун суолу тэлэр» диэн санаа үллэстибиттэрэ. Ону сэргэ Мария Сидорова, Иннокентий Окоемов, Данил Макеев, биллиилээх суруйааччылар Тумарча, Петр Аввакумов ааптар айымньылара олох сытыы, мөккүөрдээх түгэннэригэр толкуйдуурга ыҥырар суолталаахтарын бэчээккэ бэлиэтээбиттэрэ.

Бар дьон туһун туруулаһааччы, үйэтитээччи

Ол  ыраах кэмтэн ыла айар эйгэ, ааҕааччылар өйөбүллэриттэн өссө тэптэн, Сомоҕо хонноҕо аһыллан тахсыылаахтык үлэлээн кэллэ. Кэккэ айымньыларынан, бар дьон биһирээбит кинигэлэринэн дьоһун сааһын көрсөр. Кини сүгүрүйэр улахан убайдарын ини-бии Даниловтар, Далан, Тумарча холобурдарынан айар дьарыгы көхтөөх уопсастыбаннай үлэни кытта сатаан дьүөрэлиир.

Павел  Петровичтыын  бодоруһан билсиэхпиттэн  ыла үгүстэртэн уратылаһар хаачыстыбатын ордук бэлиэтии-биһирии көрөбүн. Бар дьон, омук, өрөспүүбүлүкэ интэриэһин туруулаһыыга, мэлдьи суруйааччы ытык иэһин быһыытынан ылынан,  туора турбатын, Уйбаан Шамаев, Ньукулай Кириллин  уо.д.а. курдук саха ньургуннарыгар улуустан куруутун тирэх, көмө буоларын.   Төрүт сир, биир идэлээх, доҕор туһугар бэриниилээх, кыһаллыгас, эппит тылыгар турумтуо  майгытынан Байбал, сорох дьоҥҥо холоотоххо,  бэйэтин туһугар эрэ мөхсүбэккэ, наар атыттарга  кыһаллар-мүһэллэр түбүктээх. Дойдутун үлэһит, биллиилээх дьонун, суруйааччыларын ааттарын-суолларын үрдүктүк тутарга, үйэтитиигэ сыратын биэрэн сүүрэр-көтөр, туруорсар-кэпсэтиһэр идэлээх. Тус бэйэтинэн көҕүлээн, дьону түмэн үлэлээн, үтүө түмүктэри ситиһэрин биир дойдулаахтара астынан кэпсээччилэр. Норуокка умнуллубат үтүөлээх саха саарыннарын, улуус киэн туттар туруу үлэһиттэрин, тэрилтэлэрин, билиҥҥи кэм бэлиэ дьонун бэчээккэ элбэхтэ сырдатта, кэккэ кинигэлэри таһаартарда. Олортон аҕыйаҕы аҕыннахха, норуот суруйааччыта Даланы педагог быһыытынан киэҥ эйгэҕэ билиһиннэрэр «Умнуллубат «Дьикти саас» оҕолоро» (2008), «Учуутал дьоло — үөрэнээччилэрин ситиһиилэригэр» (2012), Аан Дархан М.Е. Николаевка «Барҕа махтал Чурапчы дьонуттан!» (2014), Ил Дархан Е.А. Борисовка анаммыт «Боотур Уустан Ил Дархан» (2014), «Ил Дархан из Боотур Уус» (2024) кинигэлэри саха дьоно биһирэбилинэн көрсүбүтэ. Хайҕалы, махталы мээнэҕэ ыһыктыбат  уһулуччулаах киһибит, саха Аан Дархана бу курдук суруйбут эбит: «Байбал Бөтүрүөбүс! Чурапчы мааны дьонун сыһыаннарын, тылларын-өстөрүн кинигэ оҥорон дьоҥҥо тиэрдибиккэр Барҕа Махтал буоллун! М.Николаев. 02.04.16с.».  Сомоҕо үөлээннээҕэ Ил Дархан Е.А.Борисов эмиэ сахалыы, нууччалыы тылынан кини өбүгэлэрин туһунан кинигэлэри оҥортообутугар махтал тылын тиэрдибит.

Үйэтитиигэ дьаныһан дьарыктанан,  сэрии ыар сылларын содулугар эстибит Мэлдьэхси нэһилиэгин Чоччууда алааһыгар уот кыргыска барбыттарга, Чурапчы көһөрүллүүтүн сиэртибэлэригэр өйдөбүнньүк уонна саха бастакы норуодунай худуоһунньуга П.П. Романов төрөөбүтэ 100 сылыгар мэҥэ комплекс оҥоһуллуутун сүрүн тэрийээччи –кини. Тыа сиригэр Суруйааччы сойууһун үлэтин, литератураны сырдатыыга, айар дьарыгы тарҕатыыга күүскэ үлэлиир. «Дириҥ уоттара» литературнай түмсүүнү уонча сыл устата салайан үлэлэппитэ. Саха омук чиэһин, кырдьыгын көмүскээһиҥҥэ олоҕун тухары охсуспут талааннаах суруйааччы Иван Федосеев-Доосо аата кини төрөөбүт Хоптоҕотун орто оскуолатыгар, сэрии туһунан бастакы «Көмүскэ уута» арамааны саха литературатыгар кэриэс кэбиспит буойун-суруйааччы, учуутал Алексей Бродников аата Төлөйгө «Аартык» норуот айымньытын дьиэтигэр кини быһаччы көҕүлээһининэн уонна улахан сыратынан, дьулурҕа дьулуурунан иҥэриллэллэрин ситиспитэ.

Сомоҕо эрэпириэссийэ хаһыҥар хаарыйтарбыт үүнэн испит дьоҕурдаах бэйиэт Гаврил Иванович Егоров-Биилин туһунан «Кырдьык тиллиитэ» дьоһун кинигэни хомуйан оҥорбута. Биилин  талааннаах суруйааччы Тимофей Сметанины уонна Иван Петрову  айар идэҕэ угуйбут  умнуллубат үтүөтүн кэбээйилэр улахан махталынан кэриэстииллэр эбит.  Павел Петрович убай туттубут биир идэлээхтэрин  Тумарчаны (норуот суруйааччытын бочуоттаах аатын ыларыгар ис-сүрэҕиттэн үлэлэспитэ), Сэмэн Туматы, атомщик учуонай, уопсастыбаннай диэйэтэл Иоган Максимовы, Роман (Сэмэн) Даниловы, Василий Петров-Айылы мэлдьи өрө тутан, үбүлүөйдэрин тэрийиигэ салалта, бар дьон өттүттэн харааннааһыҥҥа, өйөбүлгэ, сырдатыыга өр сылларга үлэлэһэн ахан, элбэх сыратын биэрбитэ.

Өрөспүүбүлүкэ, олохтоох нэһилиэнньэ интэриэстэрин көмүскээн туруулаһыыга Саха уопсастыбаннай киин, Саха кэнгириэһин көхтөөх кыттааччытын быһыытынан уонунан сылларга үлэтэ уонна ол туһуттан үтүрүллүүгэ, туора көрүүгэ түбэспитэ — бэйэтэ туһунан киэҥ кэпсээн. Ол иһин аҥаардас соҕотох биир түгэни ойо тутан ахтан аһарыым. 2012 сыллаахха Арассыыйа национальнай өрөспүүбүлүкэлэрин салайааччыларын бэрисидьиэн диэн ааттаныыларын тохтотуу саҕаламмыта. Онуоха саха судаарыстыбаннаһын суурайтарбат туһугар көннөрү «аҕа баһылык» диэн тиэрмин оннугар «Ил Дархан» диэн омук ааспыт устуоруйатыттан силистээх анал ааты дьыала-куолу тылыгар, СӨ Төрүт Сокуонугар киллэртэрэр инниттэн улахан хамсааһын тахсыбыта. Дьүүллэһии үрдүк таһымҥа тахсыытыгар күүскэ үлэлэспит Ил Түмэн парламентарийдара Зоя Корнилова, Елена Голомарева, Елена Алексеева,  Оксана Винокурова уонна Ульяна Винокурова нэһилиэнньэттэн, улуустан өйөбүл наада диэн көрдөспүттэрэ. Онуоха бу суһал соругу  Уйбаан Шамаевтыын толорорбутугар маҥнайгынан П.П. Федоров-Сомоҕо улаханнык көмөлөспүтэ. Чурапчы биллэр-көстөр дьонун кытары сүбэлэһэн-дьүүллэһэн, кинилэр парламент спикерэ В.Н. Басыгысов аатыгар дьоһуннаах суругу киллэрбиттэрэ. Ол курдук, Дьааҥыттан нэһилиэк баһылыга, суруйааччы В.П. Стручков-Дуулаҕа Дьуһаал эмиэ өйүүр ис хоһоонноох суругу тэрийэн ыыппыта. Онон билигин олоххо киирбит саха судаарыстыбаннаһа баарын бэлиэтиир дорҕоонноох «Ил Дархан» анал аат бигэргэниитигэр П. П.Федоровтаах көмөлөрүн дириҥ махталынан бэлиэтиибин.

Аҕа Дойдуну көмүскээччилэр династияларын бэрэстэбиитэлэ

Суруйааччы Сомоҕо бэлиэ сааһын илии тутуурдаах, өттүк харалаах көрүстэ.  «Саллаат уонна Таптал» диэн  сахалыы туспа кинигэнэн уонна нууччалыы М.В.Ксенофонтовынан тылбаастанан «Полярная звезда»  сурунаалга бэчээттэммит  сэһэнэ саха уус-уран айымньытыгар өссө арылла илик тиэмэҕэ анаммыт. Саха сирин олохтоохторо Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу  сэриигэ кыттыыларынан, аармыйаҕа сулууспаҕа бэргэн ытааччы, тулуурдаах, барыга бары сыстаҕас, толоругас, бэйэлэрин кыанар-хотунар саллаат саллаат быһыытынан  көрдөрбүттэрэ биллэр (Анал байыаннай дьайыыга сахалар ол уратылара толору көһүннэ). Байыаннай чаас хамандыырдара, офицердара саха буолла да кыраҕы харахтаах ытааччы, уруһуйдьут, үчүгэй буочардаах писарь-суруксут, тустуук, боксер диэн уруккуттан олоҕурбут өйдөбүллээхтэр. Ол гынан баран, биһиэхэ саха ыччата аармыйаҕа сулууспалааһынын ойуулуур бөдөҥ айымньы тоҕо эрэ баччааҥҥа диэри суох этэ. Биир төрүөтүнэн суруйууга аармыйа күлүк өрүттэрин хайдах даҕаны таарыйарга тиийиллэрэ эмиэ мэһэйдиир түгэнинэн буолбут буолуон сөп. «Дедовщина» мөкү көстүүтэ аһаҕастык киэҥ билиигэ тахсыбыта ыраатта. 1989 сыллаахха режиссердар А. Малюков «Делай — раз!», А. Рогожкин «Караул» киинэлэрэ бүтүн Сойуус көрөөччүлэрин долгуппуттара. Сомоҕо «Саллаат уонна Таптал» диэн   сонун  айымньытыгар 70-с сс. ортолоругар сүүһүнэн саха уолаттара Чукоткаҕа сулууспалара ойууланар. Ааптар тыҥааһыннаах түгэннэри хото киллэрэн интэриэһи көбүтэргэ дьулуспат. Оччотооҕу ыччат чөл мөссүөнэ, сэмэйэ, бэйэ-бэйэҕэ харыстабыллаах, хардарыта көмөлөсүһэр сыһыана, килбик таптала, олоххо дьулуура табан көрдөрүллэр. Эдэр киһи көрсөр ыарахаттара —  олоххо бэйэ миэстэтин булунуу, идэни талыы, ардыгар мунуу-тэнии,  быстах санааҕа киирэн, быһымах түгэҥҥэ түбэһэн,  алҕаһы оҥостон олоҕу уустугурдуу, табыллыбатах таптал курдук түгэннэрэ — ааҕааччыны тардар. Сулууспалыыр араас омук ыччатын, урут-хойут аармыйаҕа ыҥырыллан ытык иэһи толорор саллааттар бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар араас, ардыгар хаҕыс даҕаны сыһыана, эр дьон бигэ доҕордоһуута айымньыга көстөр. Муустаах муора кытылынааҕы хахсаат, тыйыс айылҕа, чукчалар олохторун, дьарыктарын уратыта, киити, үрүҥ эһэни бултааһын ойууланар сэдэх түгэннэрэ кэрэхсэтэллэр.

Кинигэ иккис түһүмэҕэр ааптар айар, араас өрүттээх уопсастыбаннай үлэтин ырытар, кэрэһилиир суруйуулар киирбиттэр. Мэлдьи олох үөһүгэр «сырыттахха, кытыннахха сатанар» диэн бириинсиптээх, түмсүүгэ-сомоҕолоһууга угуйар дьулуурдаах дьон-сэргэ биһириир билиҥҥи кэм биир бэлиэ киһитин уобараһын бу матырыйааллар ситэрэн биэрэллэр.

Манна даҕатан, суруйааччы Сомоҕо уонна кини олоҕун аргыһа саха далбар хотуна Мария Николаевна биэс уол оҕолоох, үгүс сиэн ыччаттардаах улахан   дьиэ кэргэннэриттэн кыра уоллара  Станислав Павлович Анал байыаннай дьайыыга баҕа өттүнэн баран, дойдубут Улуу Арассыыйа интэриэһин көмүскүү сылдьарын санатар тоҕоостоох.

2019 сылга бөлүһүөк, философия билимин хандьыдаата, литератураны чинчийээччи Егор Гаврильевич Винокуров «П.П. Федоров-Сомоҕо олоҕо уонна айар үлэтэ» дьоһуннаах монографияны суруйан бэчээттэппитин хайаан даҕаны ахтан ааһар үтүөкэн үлэһит киһиэхэ махтал бэлиэтинэн буолуохтун!

Прозаик, очеркист, публицист, РФ Суруйааччыларын уонна Суруналыыстарын сойуустарын чилиэнэ, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Чурапчы улууһун уонна Хоптоҕо нэһилиэгин Бочуоттаах гражданина,  саха норуодунай суруйааччыта Василий Семенович Яковлев-Далан үөрэнээччитэ  Павел Петрович Федоров-Сомоҕо айар үлэтин, өр сыллаах литература, уопсастыба туһугар сыралаах үлэтин биир идэлээхтэрэ үрдүктүк сыаналыыллар.

Сомоҕо диэн боһомо ааттаах суруйааччыттан билиҥҥи олохпут уратытын, олох тыын боппуруостарын арыйар өссө сонун айымньылары ааҕааччыга утары уунуо диэн  эрэнэбит.

Валерий ЛУКОВЦЕВ — Дьурустаан,  СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ.