Сүрүн сорук – дьон олоҕун уйгутун тупсарыы

Муус устар 27 күнэ – саха норуотугар дьоһун суолталаах өрөгөй күнэ. Биһиги Өрөспүүбүлүкэбит күнэ. Бу күн 1922 сыллаахха РСФСР иһинэн Саха АССР тэриллибитэ, онтон 1992 сыллаахха, Саха автономиятын 70 сыллаах үөрүүлээх күнүгэр – Өрөспүүбүлүкэ күнэ биллэриллибитэ.

Бу үөрүүлээх бэлиэ күнү көрсө, өрөспүүбүлүкэ кэнники биэс сылга ситиһиитин ырытан көрөр тоҕоос­тоох. Ил Дархан Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэни салайан кэлбит кэмигэр социальнай-экэнэмиичэскэй  сайдыытыгар, нэһилиэнньэ олоҕун таһыма үрдүүрүгэр, тупсарыгар кэккэ көрдөрүүнү ситистибит.

Олох уйгута

Аан дойдуга буола турар быһыыны-майгыны аахсыбакка, Саха сирэ сайдыы суолунан эрэллээхтик хааман иһэр. Кэнники сылларга оҥорон таһаарыы салааларын өрө тардан, сайыннаран, эйэлээх, эрэл­лээх олох кэминээҕи урукку таһымҥа тахсарга дьулус­та. Аныгы олох ирдэбилинэн, өрөспүүбүлүкэ ис тутулугар сөптөөх сокуон баазата оҥоһулунна. Олоҕу хамсатар экэниэмикэ, бырамыысыланнас, тыа хаһаайыстыбатын курдук сүрүн салаалары сайыннарыыга улахан, кэскиллээх үлэ барар. Өрөспүүбүлүкэ дьонун-сэргэтин олоҕун уйгута тупсарын, сайдарын туһугар талаһыы улаап­пыта бэлиэтэнэр. Төһө да тыа сиригэр олох ыарахан диэтэрбит даҕаны, кэнники сылларга тыа хаһаайыстыбатыгар араас өйөбүллэринэн, бырагыраамаларын туһанан ыччат дьон төннөр. Үгүс ыалга массыына, тыраахтар, атын даҕаны тиэхиньикэ элбэх. Ама ким олох быстаран олоробут диэҕэй. Аны туран, кыра дохуот­таах ыалларга биир кэлим босуобуйа олохтонон, аһара да улахан көмө буол­батар, киһи сөптөөхтүк ииттинэн олорор үбэ көрүллэр. Ити курдук, сыыйа 2018 сылтан нэһилиэнньэ дьиҥнээх дохуота улаатар.

Тыа хаһаайыстыбата

Саха сирэ тыа хаһаайыстыбатыгар судаарыстыба өттүттэн саамай элбэх үбү көрөр, өйүүр биир бастыҥ эрэгийиэн буолар. Татарстааны уонна Брянскай уобалаһы кытары биһиги эрэ өрөспүүбүлүкэбит тыа хаһаа­йыстыбатын сайыннарарга элбэх үбү көрөр. Ааспыт сыл тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар судаарыстыбаннай бырагыраамаларга барыта 13,8 млрд солк. көрүллүбүтэ, ол иһигэр өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн – 13,2 млрд солк., федеральнай бүддьүөттэн – 666,3 мөл. солк.

Ити барыта үүтү астаа­һыҥҥа, ынах сүөһүлээх кэтэх хаһаайыстыбалаах дьону өйөөһүҥҥэ, табаны иитиигэ, сылгыны, сибиинньэни, түргэнник ситэр дьиэ кыылын-көтөрүн иитиигэ, үүнээйини үүннэриигэ, о.д.а. туһаныллар. Төһө даҕаны кыһалҕалар баалларын үрдүнэн, үүтү-аһы оҥорон таһаарыы сыыйа кыаҕын ылан эрэр. Тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарыыта
102,4 % үрдээбит.

Тыа хаһаайыстыбатыгар аччыгый уонна орто урбааны тардар сыалтан өрөспүүбүлүкэтээҕи бырайыак чэрчитинэн  «Агростартап» гранынан 47 мөл. солк. суумалаах өйөбүл көрүллүбүтэ. Быйыл тыа хаһаа­йыстыбатын сийиэһигэр сылдьан көрөн-истэн баран, тыа сиригэр «Дьиэ кэргэн пиэрмэтэ» диэн граны элбэх киһи сэргээн кыттар, туһанар эбит диэн санаатым. Уопсайынан, эдэр пиэрмэр элбээбитин бэлиэ­тии көрдүм. Ол, тыа сиригэр сөптөөх усулуобуйа оҥоһулуннаҕына, ыччат даҕаны олохсу­йар эбит диэн санааны үөскэтэр.

Бырамыысыланнай оҥорон таһаарыы

Биһиги өрөспүүбүлүкэбит Уһук Илин эрэгийиэн баалабай бородууктатын кээмэйин 23%-н ылар. Ааспыт сыл түмүгүнэн, эрэгийиэн баалабай бородууктатын кээмэйэ
1 трлн 936 млрд солк. сыаналаммыта, ол 2021 сыллааҕы таһымтан 8,1% улахан.
2017 с. кытары тэҥнээтэххэ, 23%-н улахан. Дойду баалабай бородууктатын кээмэйэ 2022 сылга 97,9% этэ, ол 2017 сыллааҕар 5,7% үрдүк. Итини сэргэ Уһук Илин уокуругу ылан көрдөххө – 100,3%, ол 2017 сылы кытары тэҥнээтэххэ, 8,5% үрдүк.

Саха сирэ дойду үрдүнэн бырамыысыланнаһын оҥорон таһаарыытын кэриҥинэн 8-с миэстэҕэ сылдьар. Кэнники биэс сылга таас чоҕу, ньиэ­би,  гааһы уонна кыһыл көмүһү хостооһуҥҥа, сэбиэскэй кэмнээҕи историческай кирбии­лэргэ тиийэр, үрдүк таһымҥа тахсары ситистэ. Ол курдук, 2022 сылга бырамыысыланнас үүнүүтүн кэриҥэ өрөспүүбүлкэҕэ 2021 сылы кытары тэҥнээтэххэ, 110,1% улаатан, 2017 сыллаахтан 1,4 төгүл үрдээбитэ көстөр. Арассыыйа үрдүнэн ааспыт сылга бырамыысыланнас көрдөрүүтэ 99,4% буолан, 2017 сыллааҕы көрдөрүү кээмэйиттэн 10,7% улааппыта бэ­­лиэтэнэр. Уһук Илин бу кэмҥэ 99,4% буолан, 2017 сыллааҕар үүнүү 6,4 % тэҥнэспитэ.

Ааспыт сыл түмүгүнэн таас чоҕу хостооһун урукку рекордаах сылларга тэҥнэһэн, 39 мөл. туоннаҕа тиийбитэ. Бу 2021 сыллааҕыттан 26,3% улахан көрдөрүү. Ньиэп 18,7 мөл. туонна (үүнүү 8,3%), гаас 17,3 млрд куб. м (үүнүү 24,5%), кыһыл көмүс 46 туонна (үүнүү 3%) хостоммут. Көрөргүт курдук, барыта – үөһээ тахсыы көрдөрүүтэ.

Инвестиция

2018-2022 сылларга өрөс­пүү­бүлүкэ экэниэмикэтэ сайдарыгар сүрүн хапытаалга
2 трлн солк. инвестиция угуллубута. Инвестиция, билэрбит курдук, араас хайысхаҕа, салаа­ҕа, аныгы тылынан, ресурсаҕа бырайыактары олоххо киллэрэргэ наада. Кэнники кэмҥэ элбэхтик инвестиция диэн тылы истэр буоллубут. Сүрүн хапытаал инвестициятын кэриҥэ ааспыт сылга
485,4 млрд солк. диэри ­улаатта. Ол курдук, бу үбүлээһининэн, бөдөҥ бырайыактар: Чайыҥдатааҕы ньиэп­гаас баайдаах сир, «Инаглинскай» ГОК бастакы уочарата уонна «Денисовскай» ГОК, Ленскэй оро­йуонугар гаас конденсааттаах сир, Нежданинскайдааҕы көмүс баай­даах сир, Элгэтээҕи чохтоох сиргэ ба­­йытар кэмбинээт, Дьокуускайдааҕы
ГРЭС-2, Аллараа Бэстээх бөһүөлэгэр таһаҕас терминалын бастакы уочарата, о.д.а. олоххо киирбиттэрэ.

Арассыыйа Инвести­ционнай килиимэтин национальнай рейтинигэр Саха сирэ 2018 сылтан бастакы күөҥҥэ сылдьара бэлиэтэнэр. Ол таһымын бу биэс сыл тухары түһэрбэккэ, өссө таһааран дойду 30 бастыҥ субъегын иһигэр киирдэ. Ааспыт 2022 сыл түмүгүнэн биһиги уопсай ааҕыыга 29 кирбиилээх Астраханскай, Новосибирскай уобаластар, Бурятия уонна Адыгея Өрөспүүбүлүкэлэрэ, Чечня уонна Камчатка киирэр бөлөхтөрүгэр 13-с миэстэни уонна Уһук Илин уокурукка эрэги­йиэннэр ортолоругар 2-с миэс­тэни ылбыта.

Быйыл Сиваглинскай тимир уруудалаах сири баһылааһын, «Инаглинскай» хайа-байытар комплексы, Жатайдааҕы суудуна собуотун тутуу курдук улахан бырайыактар олоххо киириэхтэрэ. Итини таһынан Өлүөхүмэ куоракка, Дьокуускайга, Черскэй уонна Уус Ньара бөһүөлэктэргэ аэропортар саҥардыллан, үлэҕэ киириэхтэрэ.

Хаарбах дьиэттэн көһөрүү

2018-2022 сылларга социальнай хайысхалаах саҥа эбийиэктэри тутуу туһунан ахтыбатахха сатаммат. Ааспыт биэс сылга 2,8 мөл. кв.м иэннээх олорор дьиэ тутуллан киирдэ, ол иһигэр 1,4 мөл. кв.м чааһынай дьиэ. Саха сирэ олорор дьиэни тутууга киһитин ахсаанынан ыллахха, бастыҥ көрдөрүүлэнэн, дойду үрдүнэн 32-с, Уһук Илин 2-с миэстэҕэ турар.

2022 сылга барыта 583,9 тыһ. кв.м иэннээх олорор дьиэ тутуллан үлэҕэ киирбитэ, ол эбэтэр 2021 сыллааҕар 101% улаатта. Инньэ гынан, Саха сирэ Уһук Илин уокурукка иккис миэстэни Приморскай кыраай кэнниттэн ылбыта.

Бары билэрбит курдук, өрөспүүбүлүкэҕэ хаарбах дьиэ кыһалҕата сытыытык турар. Кэнники биэс сылга хаарбах дьиэ бырагыраа­матынан элбэх киһи саҥа дьиэҕэ көстө. Дьону хаарбах туруктаах дьиэ пуондатыттан көһөрүү бырагырааматын чэрчитинэн 2019-2022 сылларга, 2012 сыл тохсунньу 1 күнүттэн оннук билиниллибит дьиэлэртэн, 25,7 тыһыынча киһи (100%) көһөрүллүбүт. Бу бырагырааманан уопсайа 165 элбэх кыбартыыралаах дьиэ тутуллан, үлэҕэ киирэн, ааспыт сылга 7,56 тыһыынча киһи саҥа дьиэлэннэ.

Ааспыт сылга хаһааҥҥы­тааҕар даҕаны элбэх үп көрүллэн үлэ күүскэ барда. Былырыын күһүн өрөспүүбүлүкэ бу бырагырааманан Москваттан эбии үбүлээһини туруор­сан, быйыл бу сыыппара өссө улаатыа, элбэх киһи саҥа дьиэлэниэ турдаҕа.  Ил Дархан Айсен Николаев 2030 сылга диэри мас уонна икки этээстээх дьиэ суох буолуохтаах диэн этэн турар.

Социальнай эбийиэктэр

Уопсайынан, кэнники сылларга дьиэ-уот тутуута күүскэ баран эрэрин киһи бэлиэтии көрөр буолла. Урут биир-икки дьиэ онон-манан бытанан тутуллар буоллаҕына, билигин өрөспүүбүлүкэ куораттарыгар эрэ буолбакка, улуус кииннэригэр, дэриэбинэлэргэ даҕаны элбэх социальнай эбийиэктэр тутуллаллар. Эмиэ кэнники биэс сылы ылан көрөр буоллахха, 274 социальнай эби­йиэк тутуллубут. Ол курдук, 48 оскуола, 72 оҕо саада, 66 доруобуйа харыстабылын, 45 култуура, 34 физическэй култуура уонна успуорт, 5 социальнай хааччыйыы, 2 орто анал үөрэх тэрилтэтэ, 2 эбии үөрэхтээһин эби­йиэктэрэ үлэҕэ киирбиттэр.

Аҥаардас ааспыт сылга 66 эби­йиэк, ол иһигэр 12 оскуола, 6 оҕо саада, 25 доруобуйа харыстабылын тэрилтэтэ, 12 култуура, 9 успуорт уонна биирдии социальнай хааччыллыы уонна орто анал үөрэх тэрилтэлэрин дьиэлэрэ үлэҕэ киирдэ.

Сылтан сыл оскуоланы тутуу ахсаана эбиллэн иһэр, ол туһунан биһиги суруйан турабыт. Былаан быһыытынан сылга 20 оскуоланы тутарга диэн сорук турар, ол туһунан Ил Дархан дьокутааттарга уонна өрөспүүбүлүкэ Бырабыыталыстыбатыгар этиитигэр эмиэ ахтан аһарбыта. Онон үлэ бу хайысхаҕа өссө тэтимнээхтик барарыгар саарбахтааһын суох.

Нэһилиэнньэ

Саха сиригэр 2023 сыл саҥатыгар 997,6 тыһ. киһи олорор диэн СахаСтат тэрилтэ соторутааҕыта иһитиннэрбитэ. Мөлүйүөҥҥэ тиийэрбит аҕыйах хардыы хаалла. Бу 2017 сылы кытары тэҥнээтэххэ, 31,9 тыһыынча киһинэн элбэх.

Онон Арассыыйаҕа да, Уһук Илин уокурукка да, демографическай көрдөрүүбүтүнэн инники кэккэҕэ сылдьабыт. Оҕо төрөөһүнүгэр Уһук Илин, биллэн турар, бастакыбыт, оттон дойду үрдүнэн сэттис миэстэҕэ сылдьабыт.

Аны туран, Уһук Илин эрэгийиэни олохсутуу бырагырааматынан, үлэ миграциятынан кэнники сылларга Саха сиригэр элбэх киһи кэллэ.

Нэһилиэнньэ биир сүрүн кыһалҕатынан үлэтэ суох буолуу турара. Сөптөөх үлэ баран, бырагыраамалар ылылланнар, ааспыт сылга 2017 сылы кытары тэҥнээтэххэ, үлэтэ суох буолуу көрдөрүүтэ 7,1% кыч­чаабыт, ол эбэтэр 1,9 тыһыынча үлэ булбут.

Орто хамнас эмиэ ааспыт сылга, ол иннинээҕи сылы кытары тэҥнээтэххэ 13,3 % үрдээбит. Нэһилиэнньэ дьиҥнээх дохуота 1,9 % үрдээтэ. Дойду үрдүнэн кириисис кэмигэр, үрдээһин туруктаах олоҕу көрдөрөр. Саха сирэ сөптөөх хайысханы тутан, нэһилиэнньэтин олоҕун, бары салаа­ҕа оҥорон таһаарыытын таһымын түһэрбэккэ олорор.

Быйыл баалабай эрэгийиэннээҕи бородуукта (ВРП) ааспыт сыллаа­ҕар  5% кыччыа суохтаах диэн сорук турар. Быһа холоон ааҕыынан, бырамыысыланнас оҥорон таһаарыыта 7%, нэһилиэнньэ дьиҥнээх дохуота 1,1%-н үрдүөхтээх.

Түмүк оннугар

Саха сирин хас биирдии олохтооҕун олоҕун уйгутун үрдэтии – өрөспүүбүлүкэ сүрүн соругунан буолар. Ил Дархан Айсен Николаев маны тэрийэргэ биһиэхэ бары кыах баар диэн турар. Ол курдук, Национальнай бырайыактар чэрчилэринэн, Уһук Илин уокуругу сайыннарыы боппуруостарынан, Арассыыйа Бэрэсидьиэнин туруорбут соруктарынан өрөспүүбүлүкэҕэ дьон-сэргэ олоҕун усулуобуйатын тупсарарга, олоҕу-дьаһаҕы хааччыйыы кыһалҕаларын быһаарыыга үгүс үп-харчы көрүллэрин бэлиэтээбитэ.