Сүрүн сорук – социальнай хайысханы өйөөһүн

Бу нэдиэлэҕэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин сэттис ыҥырыылаах Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) XV (уочараттаах) пленарнай мунньаҕа буолан ааста.  Бэбиэскэҕэ 41 боппуруос көрүлүннэ.

Бүддьүөт

Пленарнай мунньахха норуот дьокутааттара «Саха Өрөспүүбүлүкэтин 2026 сыллааҕы уонна 2027–2028 сс. былааннаммыт кэмигэр судаарыстыбаннай бүддьүөтүн туһунан» сокуон барылын иккис уонна бүтэһик ааҕыыга ылыннылар.

Бу иннинэ Ил Түмэн тутаах хамыыһыйаларын мунньахтарыгар сокуон бырайыагар 700‑тэн тахса көннөрүү көрүллүбүтэ. Федеральнай бүддьүөттэн киирбит 28 млрд. солк. эбии дохуоту тыырыыга, ону тэҥэ парламентарийдартан киирбит 270‑ча көннөрүүгэ ураты болҕомто уурулунна. Дьүүллэһии түмүгүнэн, сүрүн көрдөрүүлэр бигэргэтилиннилэр. Ол туһунан пленарнай мунньахха Ил Түмэн Бүддьүөккэ, үпкэ, нолуокка уонна сыана бэлиитикэтигэр, бас билии уонна приватизация боппуруостарыгар сис кэмитиэтин баһылыга Юрий Николаев иһитиннэрдэ.

2026 сылга судаарыстыбаннай бүддьүөт сабаҕаланар уопсай дохуотун кээмэйэ 337 036 268,1 тыһ. солк. тэҥнэһиэ, ол иһигэр киирэр үп-харчы кээмэйэ — 117 414 732,1 тыһ. солк., оттон РФ бүддьүөтүн тиһигин атын бүддьүөттэриттэн киирэр бүддьүөттэр икки ардыларынааҕы трансфердар кээмэйдэрэ — 111 031 749,2 тыһ. солк. Ороскуот уопсай кээмэйэ
349 788 248,0 тыһ. солк. суумаҕа ылылынна. Бүддьүөт дэписсиитэ — 12 751 979,9 тыһ. солк.

Ил Дархан Айсен Николаев бэлиэтээбитинэн, сүрүн докумуон социальнай хайысхалаах хаалар. Ороскуот аҥаара доруобуйа харыстабылыгар, үөрэхтээһиҥҥэ уонна социальнай көмүскэлгэ туһаайыллар. Кини эппитинэн, өрөспүүбүлүкэ федеральнай бүддьүөттэн ылбыт эбии 28 млрд. солк. сүрүн хайысхалары бөҕөргөтөргө уонна кэлэр сылга бүддьүөт бигэ туруктаах буоларын хааччыйарга кыах биэрдэ.

«Бүддьүөтү толоруу көдьүүһэ толорор былаас уорганнарыгар сүрүн хайысханан хаалар. Бырабыыталыстыба бүддьүөтү толорууга дьокутааттар ыйыыларын-кэрдиилэрин уонна этиилэрин учуоттуохтаах, ороскуоттар чопчу оҥоһуллалларын уонна бары ылыллыбыт быһаарыылар кэмигэр олоххо киирэллэрин хааччыйыахтаах. Ил Түмэҥҥэ үлэтин иһин махтанабын», — диэн Ил Дархан бэлиэтээтэ. Онно хамыыһыйалар мунньахтарыгар дьүүллэһиллибит сүрүн боппуруостарга миниистирдэргэ сүбэлэр бэрилиннилэр. Олор истэригэр — ОДьКХ субсидиялара, социальнай төлөбүрдэр, хотугу таһаҕаһы таһыы, хамнас индексацията уонна атын хайысхалар.

Маны сэргэ, СӨ судаарыстыбаннай бүддьүөтүн 2025 сыл 9 ыйдааҕы туолуутун хаамыытын уонна 2025 сылга туолуутун торумнааһынын көрдүлэр. Бүддьүөт туолуутун туһунан сүрүн дакылааты СӨ үпкэ миниистирин эбээһинэһин толорооччу Иван Алексеев оҥордо.

Хомунаалынай хаһаайыстыба

Хомунаалынай тиһик тэрилтэлэригэр субсидияҕа
45 млрд. солк. тыырыахтара, бу өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн уопсай ороскуотун 1/7 ылар.

Бу туһунан Ил Түмэн пленарнай мунньаҕар СӨ Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Дмитрий Садовников иһитиннэрдэ.

Кини бэлиэтээбитинэн, Ил Түмэн буолан ааспыт, эрдэтээҥҥи дьүүллэһиилэргэ бу тиэмэ улахан мөккүөрдээх этэ. Вице-премьер эппитинэн, сууматын төһө даҕаны улаатыннардаллар, тыырыллыбыт үп ороскуоту бүтүннүү саппат. 2025 сылга бу сыалга 35 млрд. солк. кэриҥэ үп ыытыллыбыта.

«Хомунаалынай тиһиккэ субсидия көмөтүнэн дьон хомунаалынай өҥө иһин төлөбүрдэрэ төһө кыалларынан аччатыллар. Ордук Арктика олохтоохторо, субсидия суоҕа буоллар, ый ахсын уонунан төгүл суумалаах кибитээнсийэни тутуо этилэр.

2026 сылга бу сыалга өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 349 млрд. солк. уопсай ороскуоттан, 45 млрд. ыытыллыаҕа. Бу ааспыт сыллардааҕар улахан эрээри, былааннаммыт үп бары ороскуоту саппат. Мин бу хайысха куратора буоларым быһыытынан, дэписсиити бүтүннүү сабар туһугар туруорсабын. Ол эрээри хомунаалынай субсидияҕа элбэх үбү көрдөххө, атын элбэх ыстатыйалар, ол иһигэр социальнай хайысха сарбыллыан сөбүн өйдүөх тустаахпыт», — диэн кини эттэ.

Дмитрий Садовников эппитинэн, бүддьүөтү тыырыы олус уустуктук ааспыт, ол эрээри дьокутааттар уонна миниистирдэр сөптөөх быһаарыныыны ылыммыттар. «Биллэн турар, манна үлэ барда. Бүддьүөтү оҥоруу боростуойа суохтук барда. Арааһа кэнники сылга саамай уустук буолуо. Биири этиэм этэ. Билигин үөскээбит уустук экэнэмиичэскэй балаһыанньаҕа төһө кыалларынан сөптөөх быһаарыныыны ылынныбыт», — диэтэ Дмитрий Садовников.

Олохтоох бэйэни салайыныы

Ил Түмэн дьокутааттара олохтоох салайыныы сокуонун бырайыагын бастакы ааҕыыга ылыннылар. Олохтоох салайыныыга сис кэмитиэт салайааччыта Владимир Прокопьев улуус баһылыктарын, куораттар уокуруктарын уонна нэһилиэктэр баһылыктарын талыы саҥа бэрээдэгин сиэссийэттэн тахсаат суруналыыстарга билиһиннэрдэ.

Сокуон бырайыагын 48 норуот дьокутаата өйөөтө. Ахсынньы 24–25 күннэригэр Ил Түмэн дьокутааттара бу сокуон бырайыагын иккис ааҕыыга көрүөхтэрэ. Бу болдьоххо диэри дьокутааттар туох уларытыыны киллэрэллэрин быһаарыахтара.

Үөрэхтээһин

Норуот дьокутааттара «СӨ үөрэх туһунан» өрөспүүбүлүкэтээҕи сокуон 17‑с уонна 18‑с ыстатыйаларыгар уларытыылары киллэриини өйөөтүлэр. Бу сокуоҥҥа уларытыылары норуот дьокутааттара Антонина Григорьева, Владимир Егоров киллэрдилэр.

Сокуон барыла ыам ыйын 26 күнүнээҕи 144 №-дээх уонна атырдьах ыйын 8 күнүнээҕи 315 №-дээх Федеральнай сокуоннарынан «Арассыыйа Федерациятыгар үөрэх туһунан» Федеральнай сокуонугар уларытыылары киллэриинэн сибээстээн оҥоһулунна.

Уларытыылары киллэрии сүрүннээн маннык буолла. 17‑с ыстатыйаҕа: дьиэҕэ үөрэтии төрөппүттэр (сокуоннай бэрэстэбиитэллэр) суруктарынан уонна оҕо ыарыытын туһунан анал испииһэккэ киллэриллибит мэдиссиинэ түмүгэ баар эрэ буоллаҕына тэриллэр. Мэдиссиинэ тэрилтэтигэр төрөппүттэр суругунан көрдөһүүлэринэн уонна оҕоҕо анал мэдиссиинэ көмөтүн оҥоруу (ол иһигэр үрдүк технологиялаах) туһунан ыспыраапка баар эрэ буоллаҕына тэриллэр.

18‑с ыстатыйаҕа: анал үөрэххэ киириигэ үлэһиттэргэ уонна сулууспалаахтарга идэҕэ бэлэмнэнии бырагырааматынан үөрэтии орто анал үөрэх бырагыраамаларын баһылааһын эрэ иһигэр буолбакка, орто уопсай уонна үрдүк үөрэх бырагыраамаларын баһылааһыҥҥа босхо оҥоһуллуоҕа.

Ону тэҥэ 18‑с ыстатыйаҕа: уопсай үөрэхтээһиҥҥэ эппиэттиир Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай былааһын ситэриилээх уоргана доруобуйатыгар хааччахтаах сүрүн уопсай үөрэҕи эбэтэр орто уопсай үөрэҕи ылбатах (өй-санаа кэһиитин киллэрэн туран) дьон анал үөрэҕи ыларын хааччыйыахтаах. Сокуон барыла Ил Түмэҥҥэ бастакы ааҕыыга ылылынна.

Юрий Николаев, Ил Түмэн бүддьүөккэ, үпкэ, нолуок уонна сыана бэлиитикэтигэр, баай-дуол боппуруостарыгар, приватизацияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ:

— Бырабыыталыстыба уонна норуот дьокутааттарын икки ардыларыгар бэйэ-бэйэни өйдөһүүгэ тиийдибит, сөптөөх быһаарыылары ылынныбыт. Сүрүн сорук — социальнай ороскуоту улаатыннарыы. Онон социальнай төлөбүрдэргэ улахан болҕомто уурулунна. Ол курдук, элбэх оҕолоохторго сир биэриитигэр, инфраструктура эйгэтин сайыннарыыга улахан суума көрүлүннэ. Хомунаалынай хаһаайыстыбаҕа эбии үбү көрдүбүт. Ил Дархан Айсен Николаев тыа хаһаайыстыбатыгар былырыыҥҥы сууманы көрүүгэ болҕомтону туһаайбыта. Онон эһиил бу салааҕа эбии 2 млрд. солк. көрдүбүт.