Сыыппара солкуобай тугу түстүүр?

Дойду үрдүнэн үп-харчы эйгэтэ устуоруйа саҥа кэрдиис кэмигэр үктэннэ. Ол курдук, сыыппара солкуобайы олоххо киллэрии бырайыага күүскэ хамсаата. Киин Баан этэринэн, бу — харчы уларыйыытын саҥа кэрдииһэ.

Ол эрээри, уопсастыбаҕа, эспиэрдэр ортолоругар уларыйыыны кытта сибээстээх ыйытыылар, саарбахтааһыннар уонна куттаныы эмиэ аҕыйаҕа суохтар. Дьэ, оччотугар сыыппара солкуобай диэн тугуй? Биһиги олохпутугар тугу аҕалыан сөбүй — технологическай сайдыыны уонна чэпчэтинии дуу эбэтэр судаарыстыба өттүттэн толору хонтуруолу киллэрэр саҥа ньыманы дуу?

Үс көрүҥнээх харчы кэмэ

Бүгүҥҥү күҥҥэ биһиги харчы икки көрүҥүн туттабыт. Манна даҕатан, биһиги сиэппитигэр баар кумааҕы уонна тимир харчы. Сүрүн уратылара — ким ханна төһөнү төлөөбүтүн судаарыстыба быһаччы хонтуруоллаабат. Итини таһынан, Баан каартатыгар, счекка баар харчылар бааннар эппиэтинэстэригэр сыталлар. Хас биирдии төлөбүр баан систиэмэтин нөҥүө барар. Оттон сыыппара солкуобай — бу харчы үһүс көрүҥэ. Киин Баан быһаччы эппиэтинэһигэр киириэхтээх сыыппаралаах код. Атына диэн, бу криптовалюта, биткоин буолбатах. Криптовалюта децентрализованнай, ол эбэтэр биир киинэ суох, оттон сыыппара солкуобайы Киин Баан хонтуруоллуур уонна оҥорон таһаарар.

Тоҕо нааданый?

Киин Баан уонна салалта бу саҥардыы наадатын хас да сүрүн төрүөтүнэн быһаараллар. Холобур, биһиги табаары каартанан төлөөтөхпүтүнэ, маҕаһыын ол төлөбүртэн 1–3% бааҥҥа хамыыһыйа (эквайринг) төлүүр. Бу ороскуоту кини, биллэн турар, табаар сыанатыгар киллэрэр. Сыыппаралаах солкуобайынан төлөбүргэ Киин Баан этэринэн, хамыыһыйата быдан кыра буолуохтаах. Түмүгэр, урбаанньыттар ороскуоттара аҕыйаан, табаар сыаната кыралаан түһүөн сөп диэн сабаҕаланар. Иккиһинэн, сыыппара солкуобай тиһигэ 24/7 тохтоло суох үлэлиэхтээх. Бу төлөбүрдэр бааннар икки ардыларынааҕы уустук тиһиктэри тумнан, быһаччы Киин Баан платформатыгар бараллар, ол иһин харчы тутатына тиийиэхтээх. Үсүһүнэн, хоруупсуйаны утары үлэҕэ сыыппара солкуобай хонтуруолланыаҕа. Харчы хантан кэлбитин, ханна барбытын чопчу билиэххэ сөп буолуоҕа. Бу ньыма хоруупсуйа көрдөрүүтүн намтатыан сөп диэн Киин Баан эрэннэрэр.

Өссө биир төрүөт — үп-харчы суверенитетын күүһүрдүүтэ күүтүллэр. Аан дойдуга геополитическай балаһыанньа тыҥаабыт кэмигэр, Арассыыйа бааннарын SWIFT тиһигиттэн араарбыттара. Сыыппара солкуобай дойду иһигэр үлэлиир платформалаах буолан, тас дойдулар сааҥсыйаларыттан тутулуга суох буолар. Инникитин атын дойдулар эмиэ бэйэлэрин сыыппара харчыларын киллэрдэхтэринэ, кинилэри кытта быһаччы, дуоллары эбэтэр SWIFT-ы тумнан, атыы-эргиэн ситимин олохтуур кыах баар буолуоҕа.

Саха сирин олохтоохторугар биир бастыҥ усулуобуйатынан оффлайн-эрэсиим буолар. Өрөспүүбүлүкэ киэҥ сирдээх-уоттаах, онон интэриниэт ситимэ мөлтөх эрэгийиэннэргэ бу олус наадалаах функция. Холобур, хас биирдии киһи сыыппара солкуобайы анал кумааһынньыгар (смартфонугар) «хачайдаан» баран, интэриниэт суох сиригэр тиийэн төлөбүр оҥорор кыахтаныа. Оччотугар кумааҕы харчыны солбуйуо дуо диэн эмиэ биир ыйытыы үөскүүр.

Эспиэрдэр санаалара

Сыыппара солкуобай кэскилин туһунан эспиэрдэр санаалара икки аҥы араҕыста. Биирдэрэ — бу сайдыы аартыга диир буоллаҕына, атыттара — кутталлаах эспэримиэн диэн сэрэтэллэр. Сыыппара солкуобай «күлүк» экэниэмикэни утары охсуһарга, кырдьык, күүстээх тэрилинэн буолуон сөп. Бүддьүөт харчыта ханна барарын чопчу хонтуруоллуур кыахтаннаҕына, хоруупсуйа таһыма лаппа намтыаҕа. Аны туран, муҥутуур хонтуруол үөскүүрэ саҥа кутталы таһаарар.

Толору хонтуруол уонна чааһынай олоххо орооһуу кэмэ дьону-сэргэни саамай долгутар боппуруос. Бааннар дьылҕалара эмиэ уларыйара сабаҕаланар. Дьон харчытын депозиттан сыыппаралаах кумааһынньыгар көһөрдөҕүнэ, бааннар кирэдьиит биэрэр үптэрэ аҕыйыыр. Оччотугар кирэдьиит бырыһыанын үрдэтиэхтэрин, эбэтэр атын төлөбүрдээх өҥөлөрүн элбэтиэхтэрин сөп. Ол курдук, сорох эспиэрдэр быһааралларынан, сыыппара солкуобай баан тиһигин күүһүн мөлтөтөр.

Эрэл уонна саарбахтааһын

Киин Баан уонна эспиэрдэр мөккүөрдэрин таһынан, бу уларыйыы сүрүн кыттааччылара — олохтоохтор туох санаалаахтарый? ВЦИОМ 2023 сыллаахха ыыппыт ыйытыгынан, олохтоохтор 60%-на сыыппара солкуобай туһунан «тугу да истибэтэҕин» эбэтэр «тугу эрэ истэн аһарбытын» эппиттэр. Ол эбэтэр, бу туох саҥа уларыйыы киирэрин ситэ өйдүү иликтэр. Дьон-сэргэ 70%-на бу саҥа уларыйыылартан сэрэхэдийэр. Сүрүн куттала, саҥа технология түөкүттэр ньымаларын элбэтэрэ сабаҕаланар.

18–35 саастаах ыччат сыыппара технологияларыгар үөрүйэх буолан, ордук аһаҕас. Оттон аҕам саастаахтар, биэнсийэлээхтэр үксүн уу харчыга эрэ эрэнэллэр, каартаны да саҥа туттан эрэр буолан, сыыппара солкуобайтан букатын да тэйиччи тутта сатыыллар.

Уратыта уонна кэскилэ

Арассыыйа атын эрэгийиэннэриттэн Сахабыт сирэ туспа уратылардаах: киэҥ сир-уот, нэһилиэнньэ ахсаана кыра, тыйыс килиимэттээх, сибээс

уонна интэриниэт ситимин тарҕаныыта мөлтөх. Онон сыыппара солкуобай биһиги эрэгийиэммитигэр туспа суолталаах уонна туспа ыарахаттардаах буолуон сөп. Оффлайн-эрэсиим ыраах улуустарга көмө буолуон сөп. Табаһыттар ыстаадаларыгар, булчуттар, балыксыттар тыаҕа, ыраах нэһилиэктэргэ интэриниэт суох сиригэр оффлайн-кумааһынньык нөҥүө бэйэ-бэйэлэрин кытта атыы-эргиэн оҥорор кыахтаныахтара. Бу уу харчыны солбуйуон сөптөөх технология.

Аны туран судаарыстыба хотугу улуустарга анаан көрөр үбүн-харчытын тус сыаллаах оҥорон, үп-харчы чопчу табаарга, аска-үөлгэ туһаныллара ситиһиллиэҕэ. Аҕыйах ахсааннаах норуоттарга, табаһыттарга, булчуттарга бэриллэр субсидиялары, граннары сыыппара солкуобайынан тиэрдиинэн, ол харчы чопчу тус анаммытынан (холобур, тиэхиньикэ, уматык, от атыылаһыыга) ороскуоттанара хонтуруолланыа.

Итини таһынан, өрөспүүбүлүкэ киинигэр, бөдөҥ куораттарга интэриниэт ситимэ баар эбит буоллаҕына, тыа сиригэр, ордук Арктика улуустарыгар сибээс мөлтөх эбэтэр суох. Дьон-сэргэ барыта смартфоннаах буолбатах. Ордук аҕа саастаахтар саҥа технологиялары баһылыыллара уустук. Сыыппара солкуобайга көһүү кинилэри үп-харчы эргиириттэн туоратан кэбиһиэн сөп.

Өссө биир уратыта диэн, тыйыс килиимэттээх Саха сиригэр тоһуттар тымныыларбытыгар тиэхиньикэ (смартфон, терминал) тоҥор, алдьанар түгэнэ элбэх. Оччотугар –50 С кыраадыс тымныыга оффлайн-кумааһынньык хайдах үлэлиэҕэй? Бу ыйытыыга чопчу хоруй билигин да суох.

Тугу күүтэбитий?

Сыыппара солкуобай, чахчы, дойду экэниэмикэтигэр уонна уопсастыбаҕа сүдү улахан уларыйыыны киллэрэр чинчилээх. Биир өттүнэн, төлөбүрдэри чэпчэтэр, түргэтэтэр, хоруупсуйаны кыччатар, судаарыстыба үбүн туһаныытын хонтуруоллуур ураты кыахтары биэрэр. Саха сирин курдук эрэгийиэҥҥэ оффлайн-эрэсиим нөҥүө уустук суоллаах, ыраах сытар нэһилиэктэр олохтоохторугар саҥа кыахтары арыйар.

Ол эрээри, мэтээл иккис өрүтэ биллибэт. Бүттүүн хонтуруол куттала, кибер-атаакалар, баан тиһигин мөлтөөһүнэ, дьону күүһүнэн бу тиһиккэ киллэрии туһунан ыйытыылар сөптөөх хоруйдары эрэйэллэр. Түмүгэр сыыппара солкуобай хайдах харчы буолан тахсара хас да түгэнтэн тутулуктанар. Ити курдук, сотору кэминэн дойду хас биирдии олохтооҕо саҥа үп-харчы устуоруйатын кыттыылааҕынан буолуоҕа. Онон инники дьылҕата чопчу биһигиттэн уонна былаастан тутулуктаах. Инникитин өссө да бу тиэмэни дириҥник үөрэтэр, кэпсэтэр, ырытар уонна бэйэбит санаабытын этинэр — бүгүҥҥү күҥҥэ хас биирдии киһи эбээһинэһэ.

Николай Петров, Горнай улууһун ытык кырдьаҕаһа:

— Мин тыа сиригэр олоробун. Биһиэхэ интэриниэт сороҕор нэдиэлэ устата сүтэр. Оччотугар сыыппара солкуобай туһунан тугу өссө этиэххэ сөбүй? Уу харчыга эрэ эрэнэбин.

Анна Федорова, Дьокуускай олохтооҕо:

— Арай биэнсийэ төлөбүрүн сыыппара харчынан биэрэр буоллахтарына хайыыбыный? Суотабай төлөпүөммүн да чопчу сатаан туһаммаппын. Онон-манан баан каартатын баһылаан эрэбин. Бу кырдьаҕастары букатын да туоратар былаан быһыылаах.