Сыыппаралаах эйгэ, оҥоһуу өй сорох өрүттэриттэн сэрэниэххэ

Сыыппаралаах эйгэҕэ албыннатыы, түөкүннээһин, тус чахчылары уордарыы, куһаҕан дьон хара санаатыгар киирэн биэрии уо. д. а. тахса тураллар. Онуоха үксүгэр нэһилиэнньэ харыстаныы быраабылаларын ситэри билбэтиттэн, болҕомтото суоҕуттан уо. д. а. төрүөттэртэн тахсар. Сайдыы кэтэх өрүттэрин билиэхтээхпит уонна сэрэниэхтээхпит туһунан исписэлиистэр куруук сэрэтэллэр.

Босхо WI-FI

Эн тупсаҕай оҥоһуулаах кафеҕа сынньана эбэтэр аэропортка сөмөлүөтү күүтэ олороҕун. Онно олорон босхо Wi-Fi туһанары табыгастаах дии саныыгын. Ол гынан баран, тус буостаҕын бэрэбиэркэлиир эбэтэр тугу эрэ атыылаһар кэмҥэр, хара санаалаахтар эн чахчыларгын ылыахтарын сөп.

Холобур?

— Чахчыларгын аараттан туталлар — хакердар эн трафиккын ааҕыахтарын уонна парольгун, каартаҥ чахчыларын, суруйсуугун ылыахтарын сөп.

— Сымыйа ситимнэр — түөкүттэр «Free Airport Wi-Fi» маарынныыр ааттаах сымыйа Wi-Fi оҥороллор, ол аата, эн иһитиннэриилэргин бэйэҥ биэрдэҕиҥ ол.

— Улахан буортулаах атаакалар — аһаҕас ситимнэринэн эн тэрилгэр вирустар уонна үспүйүөн бырагыраамалар киирэн хаалыахтарын сөп.

— Сорохтор VPN кыһалҕаны быһаарарын курдук саныыллар, ол гынан баран, сервистэр бары куттала суох буолбатахтар:

— Эн чахчыларгын устуохтарын уонна атыылыахтарын сөп — босхо VPN-нар үксүгэр итинник харчыны өлөрөллөр.

— Эн трафиккын түөкүттэр сервердэрин нөҥүө ыытыахтарын сөп.

— Холбонууну бытаардыахтарын, ситим үлэтин табыгаһа суох оҥоруохтарын сөп.

VPN-на суох хайдах харыстаныахха?

— Интэриниэт-бааҥҥа кииримэ уонна аһаҕас ситимнэргэ парольгун киллэримэ.

— Мобильнай интэриниэти эбэтэр төлөпүөнтэн түҥэтиини туһан — ол куттала суох.

— Төлөпүөҥҥэр Wi-Fi автоматическай холбонууну араар.

— HTTPS кэтээн көр — өскөтүн саайт аадырыһын устуруокатыгар 🔒 значога суох буоллаҕына, тус чахчыларгын киллэримэ.

— Өйдөө: аһаҕас ситим — элбэх дьон ортотугар кэпсэтии кэриэтэ. Эн тугу оҥорбутуҥ барыта атын дьоҥҥо аһаҕас буолуон сөп.

Онон наадалаах чахчыларгын сүтэриэҥ кэриэтэ, харчыгын мобильнай интэриниэт аҕыйах мегабайтыгар барыыр ордук.

Төлөпүөнү алдьатыы (взлом) сибикилэрэ

Арай, санааҕар төлөпүөнүҥ “бэйэтин олоҕунан олорор курдук”.

Төлөпүөҥҥүн алдьатыы сибикилэрэ:

— батарыайаҥ эмискэ түргэнник бүтэр.

— дьикти биллэриилэр кэлэллэр.

— бэйэҥ киллэрбэтэх саҥа сыһыарыыларыҥ баар буолаллар.

Тугу гыныахха?

— Туттар тэрилгин антивируһунан бэрэбиэркэлээ.

— уорбалыы саныыр сыһыарыыларгын ыраастаа.

— Сүрүнэ: аккауннаргар барытыгар паролларгын уларыт!

Куолаһы үтүктүү –2025 куттала

Оҥоһуу өй киһи куолаһын 10 сөкүүндэ иһигэр куоппуйалаан ылыан сөп.

—“Аймаҕыҥ” эрийэр уонна харчы ыытаргар көрдөһөр. Чахчы кини буолуо суоҕун сөп.

Тугу гыныахха?

— Иһитиннэриини мэлдьи чопчулаа: бэйэтигэр эрий.

— Чугас дьоҥҥун кытары ураты “кодовай тылы, этиини” толкуйдааҥ.

— Күһэйэн харчы көрдөөтөхтөрүнэ ыытыма.

Оҥоһуу өй хара санаалаах дьоҥҥо эмиэ саҥа кыахтары арыйар.

Оҕолору кибер-куттааһынтан хайдах харыстыыбыт?

Аныгы оҕолор сыыппара эйгэтигэр улааталлар, ол гынан баран, интэриниэт мэлдьи куттала суох буолбатах.

Интэриниэккэ оҕолорго туох куттал баарый?

— Билбэт дьоннорунуун кэпсэтии — аймахтарбыт диэн албыннаан араас иһитиннэриини эбэтэр харчы көрдүөхтэрин сөп.

— Табыгаһа суох контент — күүһүлээһин, күүһүнэн өттөйүү сыаналара, фейктэр, бобуулаах матырыйааллар.

Кибербуллинг — биир саастыылаахтар эбэтэр туора дьон сонордоһуута уонна куттааһына.

— Оонньууттан тутулуктаныы уонна донаттар — оҕо онлайн-атыылаһыыга харчыны туттуон сөп.

— Вирустар уонна түөкүннээһин — саарбах саайтар уонна сигэлэр нөҥүө чахчылары уорар куттал.

Төрөппүт хайдах хонтуруоллуохтааҕый?

— Баҕарбат контеныҥ киирэрин хааччахтыыр туһугар төлөпүөннэргэ, көмпүүтэрдэргэ уонна тэлэбиисэргэ функциялары туһан.

— Көрдүүр (поисковай) фильтрацияны холбоо, видео-

сервистэргэ уонна оонньууларга сааһынан хааччахтааһыны киллэр.

— Оҕоҥ интэриниэккэ олорор бириэмэтин, ордук түүҥҥү кэмҥэ, хааччахтаа.

— Төһө киһи көрбүтүн көрдөрөөччү (просмотр) уонна хачайдаан ылыллыбыт файллар устуоруйаларын бэрэбиэркэлээ.

— Онлайн-атыылаһыыны төлүүргэ киириини хонтуруоллаа.

Оҕолорго судургу быраабылалар:

— Тус чахчылары (аадырыһы, оскуоланы, төлөпүөн нүөмэрин) кимиэхэ да этимэ.

— Ситимҥэ билбэт дьоҥҥун кытары кэпсэтимэ.

“Чэпчэки хамнаска” уонна “бириистээх сүүйүүлэргэ” итэҕэйимэ.

— Саарбах саайтартан файллары хачайдаама.

— Тугу эрэ уорбалыы санаатаххына, төрөппүттэргэр биллэр.

— Сүрүнэ — кинилэргэ эрэнии!

Кытаанах хонтуруол мэлдьи кыһалҕаны быһаарар буолбатах, оттон кырдьыктаахтык уонна аһаҕастык кэпсэтии оҕо интэриниэт кутталыгар дьоһуннаахтык сыһыаннаһарыгар үөрэтэр.

Оҕолоргутун харыстааҥ уонна болҕомтолоох буолуҥ!

Баан каартатын түөкүттэртэн хайдах харыстыыбыт?

Хас биирдии онлайн-атыылаһыы — куһаҕан санаалаах киһи туһанарыгар бэриллэр кыах. Ол да буоллар, кутталы кыччатыахха сөп:

— Каартаҥ чахчыларын бэрэбиэркэлээбэтэх саайткар киллэримэ.

— Икки фактордаах аутентификацияны уонна иһитиннэриини (уведомление) киллэр.

— Виртуальнай каарталары эбэтэр көмүскэллээх төлөбүрдээх систиэмэлэри туһан.

CVV-куоду уонна СМС куодун кимиэхэ да этимэ (бэл, “баантан эрийэр” буоллахтарына).

Куттал суох буолуута = болҕомто + бэйэҥ оҥорбут эпэрээссийэҕин тиһигин быспакка бэрэбиэркэлээһин.

Кибербуллинг: эйигин ситимҥэ сонордоһор буоллахтарына

Кибербуллинг — дьиҥнээх олоххо баардааҕар да кутталлаах буолуон сөптөөх интэриниэккэ сонордоһуу. Үөҕүү, куттааһын, сымыйа иһитиннэриини тарҕатыы социальнай ситимнэргэ эрэ буолбакка, киһи ис уйулҕатыгар дьайар. Кибербуллингы хайдах билиэххэ уонна харыстаныахха?

Сүрүн быраабыла:

— Эйигин интэриниэккэ да, дьиҥнээх олоххо да ким да атаҕастыыр бырааба суох.

Пароллар

Саха сиригэр элбэх киһи бааннартан саҕалаан судаарыстыбаннай өҥөлөргө тиийэ онлайн-сервиһи туһанар. Ол гынан баран, үгүстэр, урукку курдук, “123456” эбэтэр “maria1979!” судургу пароллары туруораллар. Маннык пароллары аҕыйах сөкүүндэ иһигэр алдьатан киириэххэ сөп. Чахчылар тарҕаныыларын 81 бырыһыана чуолаан ити алҕастартан тахсар.

Хайдах харыстаныахха?

— Буукубалартан, сыыппаралартан турар 12 бэлиэлээх эрэллээх пароллары туһан. Холобур: Ykt@2024! Strong

— Араас сервискэ наар биир паролу хаһан да туһаныма.

— Хайаан да икки фактордаах аутентификацияны (2FA) холбон.

Инфокоммуникационнай технологиялар өрөспүүбүлүкэтээҕи кииннэрин (РЦИТ) матырыйаалынан