Сүүрүүк Бүөтүр уонна “Таҥара бэлэҕэ”

Биир күһүҥҥү күн ураты ыалга ыалдьыттаатым. Кинилэр сахалыы сэмэй, сайаҕас майгыларыттан, олоххо дьулуурдарыттан, дэгиттэр дьарыктарыттан сөхтүм-махтайдым.

Ыал аҕа баһылыга — уос номоҕор киирбит киһи, экстремал-сүүрүүк, чэпчэки атлетикаҕа Арассыыйа успуордун маастара, өрөспүүбүлүкэ үс төгүллээх чөмпүйүөнэ, Арассыыйа, Европа марафоннарын кыттыылааҕа Петр Наумов.

Кини 2010 сыллаахха Калиниградтан Владивостокка диэри — Арассыыйаны арҕааттан илиҥҥи кыраныыссатыгар диэри эт тилэҕинэн 12 тыһыынча килэмиэтири сүүрбүтэ. Бу ситиһиитин иһин Арассыыйа Гиннеһин кинигэтигэр саамай уһун сири соҕотоҕун сүүрбүт рекордсмен быһыытынан киллэриллибитэ.

Мантан сөп буолбакка, кини өссө Сири эргийэ сүүрүөн баҕарбыта. Бу Арассыыйанан сүүрбүтүн ааҕан туран, Хотугу Эмиэрикэнэн уонна Европанан өссө 6 тыһыынча кэриҥэ усталаах сири сүүрүөхтээҕэ (рекордуттан икки төгүл кылгас сир).

Петр Семенович онно 60‑чатын ааһан сылдьара. Бэйэтэ этэринэн, Сири эргийэ сүүрэр кыахтааҕа, күүс-уох толору, санаа күүһэ да баара. Кини олоҕун ыратын толорон, инбэлиит, саастаах киһи кыаҕын, тулуурун, модун санаатын толору көрдөрүөхтээҕэ, саханы аар-саарга ааттатыахтааҕа.

Бу бачыымын өйөөн, дьон харчы хомуйан барбыттара, “Беги, Петр, беги!” диэн аахсыйаны тэрийбиттэрэ. Бу аахсыйаҕа Арассыыйа биллэр артыыстара Дмитрий Мерзликин, Павел Деревянко, Амаду Мамадаков, Анна Чурина кыттыспыттара, социальнай ситимнэригэр постары таһаарбыттара.

Ол эрээри, бу ыра санаа, өйөбүл суох буолан, олоххо кыайан киирбэтэҕэ… Петр Семенович туһунан элбэҕи кэпсиэххэ сөп. Кини туһунан үс кинигэ суруллубута да элбэҕи этэр.

Оттон кини олоҕун аргыһа Нина Прокопьевна — күлэн мичилийэ сылдьар, нарын-намчы Далбар Хотун. Кэрэ куоластаах ылбаҕай ырыаһыт, араас тэрээһиннэргэ сыанаттан түспэккэ ыллыыр. Такымынан охсуллар хойуу суһуохтаах, сырдык мичээрдээх, көбүс-көнө уҥуохтаах — киниэхэ хайдах да бэйэтин сааһын биэрбэккин. Мин хайдах эрэ “комсомолка, спортсменка и просто красавица” диэн этии киниэхэ наһаа барсар дии санаатым. Кинилэр олохторо, дьылҕалара эмиэ ураты.

Олох очурдара

Кинилэр Намнааҕы педагогическай училищеҕа биир кэмҥэ үөрэммиттэрэ. Бүөтүр биир сыл үрдүкү кууруска үөрэнэрэ. Оҕо эрдэҕиттэн хараҕынан 1‑кы группалаах инбэлиит этэ. Оскуолаҕа физкультуранан дьарыктанарын боппуттара. Ол да буоллар, оҕолортон ордук сымсатын, кыахтааҕын билинэрэ да, хайыаҕай? Кини оҕо сылдьан, балтын уоттан, табаарыһын ууттан быыһаан турардаах.

Баардаах баара батарбат буоллаҕа. Училищеҕа бэйэтэ дьарыктанара — сарсыарда эрдэ туран, сүүрэрэ, гиирэ анньара, күрэхтэһиилэргэ кыттара. Уол Нинаны оччоттон сөбүлүү көрөрө үһү. Ол эрээри, ол саҕана кинилэр чугастык билсибэт этилэрэ. Нина сааһынан лаппа аҕа уолу толло көрөрө. Бүөтүр дьоно ыалдьан, биир сыл академ ылан баран, үөрэҕин бүтэрэн, учуутал идэтин ылан, оскуолаҕа үлэлии барбыта.

Дьылҕа Хаан ыйааҕынан, бииргэ үөрэнэр кыыһын Мотяны кэргэн ылан, утуу-субуу икки кыыс, биир уол оҕоломмуттара. Эдэр ыал олох хаамыытынан, дьон сиэринэн олорон испиттэрэ. Баара ээ, кинилэр кыракый дьиэлэригэр дьол кыыма, истиҥ сыһыан сылааһа… Кыракый чыычаахтара чуопчаараллара, күннэтэ улаатан, сайдан иһэллэрэ эдэр төрөппүт сүрэҕэр төһөлөөх күндүтэ буолуой?

“Дьол икки, сор икки аҕас балыстыылар” дииллэринии, ыал олоҕун отуора эмискэ ыһыллыбыта. Ийэлэрэ Мотрена эдэр сааһыгар ыалдьан, күн сириттэн күрэнэр… Эдэр аҕа үс кыракый оҕолорун илдьэ соҕотох хаалаахтыыр. Бу кэмтэн эрэйи эҥээринэн тэлэрэ, муҥу муннунан тыырара, дьэ, кэлэр. Бүөтүр оҕолорун кимиэхэ да биэрбэккэ, соҕотоҕун ииппитэ. Урутаан эттэххэ, кыргыттарын баттахтарын киэһэ ыга өрөн утутара. Сарсыарда ыксалга, арбайан барбатыннар диэн. Саҥа дьыллааҕы мааска көстүүмнэрин сатаа-сатаама, бэйэтэ тигэрэ. Бэл, оҕолорун төрөөбүт күннэригэр туорт астыырга үөрэммитэ.

Аны “эрэй-муҥ соҕотоҕун сылдьыбат” дииллэринии, бэйэтэ ыарахан ыарыыга хаптаран, орон-тэллэх киһитэ буолан хаалар. Тыыннаах хаалар-хаалбат боппуруоһа сытыытык турбута. Бу ыарахан кэмигэр киниэхэ чугас аймахтара, доҕотторо күүс-көмө буолбуттара.

Төһөлөөх ыарахана буолуой, сүүрэ-көтө, күүһүгэр-уоҕугар сылдьыбыт эдэр киһи турар да кыаҕа суох, кыайан хамсаабат буолан, лигиир сытара? “Бу маннык сыттахпына, оҕолорбун ким иитиэй? Турдахпына сатанар”, — диэн күүстээх санааны ылынан, уотунан салыыр ыарыыны кытта охсуһан барбыта. Кыра-кыралаан хамсанан, массаастанан, илиитин-атаҕын эрчийэн барбыта. Оҥой-соҥой көрбүт оҕолорун сыыстарын санаатаҕына, күүһүгэр күүс эбиллэр курдук буолара…

Утумнаах дьарык

Онтон сыыйа туран, кыралаан эрчиллэр, сүүрэр буолан барбыта. Өскөтүн санаата түһэн, ыарыыга бэринэн, сытынан кэбиспитэ буоллар, тыыннаах хаалара саарбах этэ. Санаа күүһэ, олоххо тардыһыы холобура диэн бу буоллаҕа.

Бастаан тиэргэнин иһигэр, онтон уулусса устун сүүрэр буолан барар. Улуус, онтон өрөспүүбүлүкэ чиэһин көмүскүүр күрэхтэһиилэригэр кыттар буолан хаалар. Доруобуйата сыыйа чөлүгэр түһэр.

Кини 40 сааһыттан сүүрүүнэн утумнаахтык дьарыктаммыта. Бэйэтэ туспа ньымалаах, тулуурдаах, кытаанах дьиссипилиинэлээх буолан, үрдүк ситиһиилэри ситиспитэ.

Петр Семенович дуобакка успуорт маастарыгар хандьыдаат, кыра эрдэҕиттэн оонньуур. Ыраах сирдэргэ, суукканы быһа сүүрэргэ күүһү-уоҕу, тыыны суоттаныы — эмиэ өй үлэтэ. Онон эт-хаан уонна өй үлэтэ дьүөрэлэстэҕинэ, дьулуур, күүстээх дьарык баар буоллаҕына эрэ, маннык ситиһиигэ тиийиэххэ сөп эбит.

Наумовтар аҕа уустарыгар эт-хаан өттүнэн кыанар, күүстээх дьон бааллара биллэр. Аҕата Сэмэн саастыылаахтарыгар иннин биэрбэт быһый атахтаах эбит. Абаҕатын уола Наумов Петр Иванович мас тардыһыытыгар аан дойду чөмпүйүөнэ. Бииргэ төрөөбүт быраата Иван Семенович тустууга успуорт маастара. Онон удьуордааһын баар.

Туох тохтотуой, айанньыт саханы?

Уһун сүүрүүлэргэ тэлиэскэтин бэйэтэ оҥостон, таһаҕаһын ууран, ону соһон, соҕотоҕун сүүрэр. Чахчыта, үчүгэйдик көрбөт, суолу-ииһи билбэт киһи соҕотоҕун сүүрэрэ сөхтөрөр. Аны хайдах утуйбакка, сынньаммакка эрэ 24 чааһы быһа марафоҥҥа сүүрүөххэ сөбүй?

— Бу Арассыыйа устун сүүрүүм миэхэ сүрдээҕин көмөлөспүтэ. Уһуна-киэҥэ бэрт буолан, ол дойду дьоно, ыраах айаҥҥа сылдьар суоппардар хаста да көрөн, тохтоон ыйан-кэрдэн, харчынан көмөлөһөн, бэл, аһынан хааччыйан ааһаллара. Биир да киһи кырыы хараҕынан көрбөтөҕө, ытыс үрдүгэр илдьэ сылдьыбыттара.

Бастаан гостиницаҕа хонуох курдук санаммытым да, уулусса, дьиэ нүөмэрин кыайан көрбөккө, бириэмэбин сүтэрэрим, онтон аккаастаммытым. Балааккабар хонорум быдан ордук этэ. Ол айаммын түргэтэппитэ. Суол кытыытыгар турар кафеларга сороҕор аһыырым.

Сууккаҕа 10 чаас устата 60–80 килэмиэтири сүүрэрим. Уон күн сүүрэн баран, биир күн сынньанарым, суунарым, аспын хаһаанарым. Суол ыйынньыга миэхэ көстүбэт, анаан каарта ылабын уонна онон сирдэтинэн, улахан суолларынан сылдьабын. Бэйэм үппүнэн тэринэн барарым. 50‑тэн 65 сааспар диэри уһун сүүрүүнэн дьарыктаммытым.

— Сааһырбыт киһиэхэ уһун сүүрүү хайдах дьайарый?

— Мин эдэр эрдэхпиттэн дьарыктаммыт киһи буоллаҕым. Билигин да илиим-атаҕым үчүгэй, тэтиэнэхпин. 77‑с хаарбын уулларабын. Ол эрээри, кэнники сүрэҕим бытааран, аҕылатар буолла, онон сэрэнэн, аа-дьуо сылдьабын. Пааркаҕа тахсан хаамабын. Дуобакка күрэхтэһиилэргэ кыттабын.

Билигин көрдөхпүнэ, сүүрэр оҕолор, үчүгэй тириэньэрдэр бааллар. Онон итинник ыраахха сүүрэр оҕолор тахсыахтара диэн сэмээр кэтэһэбин.

Көмүс сааска көхтөөх олох

Петр Семенович уонна Нина Прокопьевна үйэлэрин тухары учууталынан үлэлээн, биэнсийэҕэ тахсан баран холбоспуттара. Өр кэмҥэ хааччыллыыта суох, эргэ мас дьиэҕэ олорбуттара. Петр Семенович сүүрбэччэ сыл уочаратын кэтэспитэ. Бу кэнники инбэлииттэр олорор социальнай дьиэлэригэр таас кыбартыыра биэрбиттэригэр сүрдээҕин махтаналлар, быр-бааччы олороллор.

2012 сыллаахха Амматтан Мындаҕаайыга диэри өрүс устун иккиэйэҕин тыынан устубуттара. 2020 сыллаахха Өнньүөстэн түһэн, Аммаҕа устан кэлбиттэрэ. Быйыл саас Кэҥкэмэҕэ байдаарканан устубуттара. Лууктуу, ойуурга сир астыы бараллар. Бу курдук олус көхтөөхтөр.

Холбоспуттарын кэннэ, кэргэнин үөрэтиитинэн, Нина Прокопьевна эмиэ сүүрэр буолбута. “Кросс Наций” хас да сыл субуруччу миэстэлэспитэ. Николай Платонов кэриэһигэр кыһыҥҥы сүүрүүгэ өрөспүүбүлүкэҕэ икки сыл субуруччу миэстэлэспитэ. Кыһыҥҥы сүүрүү саамай ыарахан көрүҥ. Аны Санкт-Петербуртан Севастопольга диэри тэҥҥэ сүүрсүбүтэ.

Сарсыарда аайы эрдэ туран, сүүрэр, бэлэсипиэттиир. Кини сүрдээх көхтөөх киһи, ыллыыр, үҥкүүлүүр, куонкурустарга кыттар. Абхазияҕа фольклор күрэһэр гран-при ылбыта. “Калейдоскоп культур” куонкуруска 2‑с миэстэ буолбута.

— Иккиэн иккис олохпут. Мин бастакы кэргэммиттэн арахсан баран 33 сыл аҥаардас, Пётр кэргэнэ өлбүтүн кэннэ 20 сыл огдообо сылдьан көрсөн, уруккуттан син билсэр дьон быһыытынан, судургутук холбоспуппут. Пётр эр киһи, Киһи быһыытынан сүрдээх холку, аҕыйах саҥалаах, дьоҥҥо-сэргэҕэ эйэҕэс, элбэх доҕоттордоох, мааны майгылаах. Хаһан да арбана-чабылана уонна сулана-үҥсэргии сылдьыбат идэлээх. Хаһаайыстыбаҕа, дьиэҕэ-уокка сатаабатаҕа диэн суох. Эркин курдук эрэллээх, тапталлаах кэргэн, кыһамньылаах аҕа. Чөл олоҕу үйэтин тухары тутуһан уонна тарҕатан кэллэ. Чахчы да, саха Саарына! Миигин “Таҥарам бэлэҕэ» диэн ааттыыр.

Мин Хабаровскайдааҕы пединститут художественнай-графическай факультетын бүтэриэхпиттэн, өр сылларга Үөһээ Бүлүү улууһун Нам нэһилиэгэр уруһуй, черчение учууталынан ситиһиилээхтик үлэлээбитим. Ол курдук, элбэх үөрэппит оҕолорум худуоһунньук, уруһуй учуутала, скульптор, архитектор, ювелир, дизайнер идэтин баһылаан, билигин дойдубут сайдарын туһугар бэйэлэрин кылааттарын киллэрэ, үлэлии-хамсыы сылдьаллар. 1995–2000 сс. уруок биэрэрим таһынан, туойунан куруһуок салайан үлэлээбитим, элбэх оҕо умсугуйан, сөбүлээн дьарыктаммыта.

Ол үлэлии сылдьан, Санкт-Петербурдааҕы В. Мухина аатынан художественнай-промысловай академияҕа үөрэнэн, эбии «керамист» идэтин ылбытым. Оскуолаҕа мини-сыах, эбии үлэ миэстэтин арыйыахха сөп диэн санааттан, биисинэс-былаан суруйан, оччотооҕу улуус баһылыгар М. М. Донскойга, үөрэх салаатын сэбиэдиссэйэ И. И. Кондаковка киллэрбитим да, хомойуох иһин, сөптөөх өйөбүлү ылбатаҕым. Элбэх былааннар, баҕа санаалар таах хаалбыттара…

Ол да буоллар, үөрэппит оҕолорум ситиһиилээхтик үлэлии сылдьалларыттан, кинилэр бэйэлэрэ уонна төрөппүттэрин махталларыттан сыаналаатахпына, учуутал быһыытынан кырата суох сырам-сылбам таах хаалбатах эбит диэн астына саныыбын, дуоһуйабын, — диэн үөрэҕирии эйгэтин бочуоттаах бэтэрээнэ Нина Прокопьевна кэпсиир.

Наумовтар иккиэн холбоон 4 оҕолоохтор, сиэннэрдээхтэр, биир хос сиэннээхтэр. Улахан уол Альберт Санкт-Петербурга Герцен аатынан университеты бүтэрэн, ийэтин идэтин утумнаабыта. 3 оҕолоох ыал. Билигин байыаннай дьайыыга Ийэ дойдутун көмүскүү сылдьар. Улахан кыыс Маша үҥкүүһүт идэлээх, Норуоттар доҕордоһууларын дьиэтигэр хореограбынан үлэлиир, 3 оҕолоох ыал. Кыра кыыс Июлия буҕаалтыр идэлээх, эдэр ыал. Кыра уол Петя хайа инженерэ идэлээх.

Түмүккэ, туох баҕа санаалааххытый диэн ыйытыыга:

— Диодорова туһунан киинэҕэ сылдьыбыппыт. Ол кэнниттэн санаа үөскээбитэ: Петр Семенович туһунан эмиэ уус-уран киинэ оҥоһуллара буоллар. Биир эмит режиссер ылсара буоллар, саха кыаҕын арыйар, дьону үтүөҕэ сирдиир киинэ уһуллуон сөп этэ, — диэн эттилэр.

Петр Наумов ситиһиилэрэ

— 1999 с. Дьокуускайтан Мэҥэ Хаҥалас, Чурапчы, Таатта, Томпо, Амма улуустарынан 1200 км сүүрэн, успуорт маастарын нуорматын толорбута;

— 2000 с. Удачнайтан Сунтаарынан, Ленскэйинэн, Мииринэйинэн 40 хонукка 2300 км сүүрбүтэ;

— 2001 с. Дьокуускай-Верхоянскай, 15 хонукка 1600 км;

— 2003 с. чэпчэки атлетикаҕа Европа чөмпүйэнээтигэр — 2‑с миэстэ;

— 2004 с. суукканы быһа сүүрүүгэ 3‑с миэстэ (24 чааска 163 км);

— 2005 с. Москваҕа Лужники стадиоҥҥа суукканы быһа сүүрүүгэ 1‑кы миэстэ;

— 2005 с. Хаандыгаттан Сунтаарга диэри спартакиада уотун илдьэ сүүрбүтэ (1450 км);

— 2007 с. Байкал күөлтэн Дьокуускайга диэри — 75 хонукка 3175 килэмиэтири;

— 2010 с. Балтийскай муораттан Японскай муораҕа диэри — 7 ыйы быһа 12 тыһыынча килэмиэтири;

— 2014 с. Санкт-Петербуртан Севастопольга диэри — 3850 килэмиэтири;

— 2015 с. Мииринэйтэн Дьокуускайга диэри сүүрбүтэ.

«За заслуги в развитии физкультуры и спорта» бэлиэ хаһаайына, 2007 спортивнай сыл лауреата. «Якутянин года‑2010» уопсастыбаннай бириэмийэ лауреата. Нам, Чурапчы улуустарын, Дьокуускай куорат, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бочуоттаах гражданина.