Таатта улууһун аҥаат-муҥаат алаастарыгар ыалдьыттааҥ

Сылы быһа эргиччи күүппүт, сахалар олимпиадабытынан ааттыыр XXII-c төгүлүн ыытыллар Манчаары оонньуулара саҕаланар күннэрэ үүннэ.

Ураты тыыннаах, хас биирдии алааһа, кэрэ кэпсээҥҥэ киирбит Таатта улууһа көрдөрөр, кэпсиир түмэллэрэ, историческай суолталаах сирдэрэ-уоттара ыалдьыттары көрсөргө бэлэмнэнэр.

Манна көрүөххэ сөп, быдан дьыллар быыстарыттан номоххо киирбит Муҥхалаах Кээрэкээн саҕаттан Таатта эбэ хонноҕор-быттыгар олохсуйан унаар буруону тэниппит үтүө дьонун-сэргэтин олоҕун-дьаһаҕын. Сээркээн сэһэнньиттэр хоммут уостарын хоннорон, оллоонноон олорон ойуулаан кэпсээбиттэрин оҕуруо буочардаах  суруксуттар тиспиттэрэ билиҥҥэ диэри кэрэ кэпсээн буолан тиийэн кэлбит үһүйээннэрин.

Тохтобул алаас. Үһүйээҥҥэ киирбит Таатта эбэ маанылаах сиригэр Муҥхалаах Кээрэкээн тоҕус үөрдээх сылгылара Добун Булгунньахха тохтоон — Тохтобул алааһа диэн ааттаммыт ытык сир. Күн сирин көрүөҕүттэн унаар алааска орох тэппит, сайынын сылаас күн уотугар сөтүөлээбит, манна уутуйан үөскээбит ойуун ууһуттан төрүттээх  Былатыан Силэпсиэп дьонун сайыҥҥы сайылыктара Көөдүк — Тохтобул алааһа буолар. Анаат-мунаат алаас биир бүөм хонноҕор сахалартан бастакы үрдүк үөрэхтээх, үрүҥ күн сырдыгын уһатар аналлаах луохтуур Прокопий Сокольников төрөөбүтэ.

Бу ытык алааска 2012 сыллаахха скульптор И.И.Павлов оҥорбут Кээрэкээн Ойуун монумена туруоруллубута. Күндү ыалдьыттарбытын манна тохтоон, иһийэн күүс-сэниэ, ааспыт үйэ уорҕатын анааран тохтоон ыларга сүбэлиибит.

“Өйдүүбүн бу дьикти күлүмнэс урсуну, кыра уол бэйэбин мин ийэм таптыырын” – Былатыан киинэ түспүт Муҥха Дэлбэрийбит алааһа. Таатта оҕото Дьаралыктыйа Былатыан атах сыгынньах сүүрбүт-көппүт кырдала, ойор-тэбэр оҕо саас, ийэ-аҕа тапталын билбит көмүс ньээкэ уйата.

1983 сыллаахха Дмитрий Сивцев-Суорун Омоллоон туруорсуутунан манна Былатыан Ойуунускай төрөөбүт балаҕана чөлүгэр түһэриллэн муһуой-уһаайба тэриллибитэ. Мантан Таатта эбэни быысаһан Наммара Төрдө алаас турар. Кыракый балаҕаҥҥа Маппыайабыс учуутал үс саха үөрэхтээх буоларыгар сырдык санаатынан салайтаран аспыт бастакы оскуолата ыалдьыттары күүтэр. 1983 сылтан бу икки алааһынан “Ойуунускай ааҕыыларын” көмүс кырдала буолар.

«Мин манна иитиллэн атахпар турбутум…” — Саппыйа алаас. Бу Халамнаайы күөлү кытта силбэһэ турар чөкө сир. 1937 сыллаахха ССРС Үрдүкү Сэбиэтин бастакы ыҥырыылаах быыбарыгар П.А.Ойуунускай депутакка кандидатынан туран баран, дьонун-сэргэтин кытары көрсөн кэпсэппит, бырастыыласпыт сирэ.

2024 сыллаахха улууспут кыраайы үөрэтээччитэ Николай Попов Мойуор Кулаковскай балаҕанын чөлүгэр түһэртэрбитэ. Бу балаҕаҥҥа эдэр Ойуунускай аатырар олоҥхоһуттары түмэн үс түүннээх күҥҥэ тиийэ ыллатара, суруйара. Билигин ЮНЕСКО бүтүн аан дойду киһи-аймах киэн туттуута, муҥур кэрэтинэн (шедевр) ааттаммыт “Дьулуруйар Ньургун Боотур” олоҥхо айыллар бастакы олуктара түстэммит бэлиэ сирэ.

Мантан чугас оҕо Былатыан үөрэх аартыгар үктэнэригэр өллөөбүт Халамнаайы күөлүн үрдүгэр 2004 сыллаахха скульптор Василий Сивцев “Оҕо куйуурдуу турара” оҥорбут мэҥэ өйдөбүнньүгэ, эбэ күөх урсунун көрөн уоскулаҥҥа куустаран олорорго аналлаах беседкалаах.

ХИФУ дассыана, ытыктыыр учууталбыт Баһылай Бырдьахаанап суруйан хаалларбытыныы: “Дьулуруйар Ньургун Боотур олоҥхоҕо ким даа иннинэ үйэлээх саас өйдөбүнньүк туруоруллубута – өйү-санааны өрүү да өрүкүтэ, кынаттыы туруо!” —  Дьулуруйар Ньургун Боотур (скульптордар И.И.Павлов, Н.Д.Огонеров) мэҥэ өйдөбүнньүгэр тохтооҥ.

Светлана Халгаева.