Тааттаҕа алгыстаах айан

Өрдөөҕүттэн ыра санаа оҥостон иитиэхтээбит баҕабын быйыл олоххо киллэрдим. Ытык дьоммут улуукан ааттарыгар сүгүрүйэ, сүдү суруйааччыларбыт иитиллэн үөскээбит көмүс ньээкэ биһиктэрин, төрөөбүт-үөскээбит дойдуларын эйгэтин иитин, аар айылҕатын, кутун-сүрүн, дьиҥ тыынын билэр сыалтан, үс куппунан иҥэринэр туһуттан  айаҥҥа барыстым. Ол «Айгы ситимэ» уопсастыбаннай түмсүү биир ураты ис хоһоонноох бырайыагынан «Суруйааччылар алаастарынан» хайысхатын сэҥээрэммин, атырдьах ыйын 8, 9, 10 күннэригэр айаҥҥа  суруйтараммын.

Сахабыт сирин куйаас күннэрэ түмүктэнэн, айылҕа халыҥ былытын бүрүнэн, ардаҕын, тымныы тыалын түһэрэн, күһүҥҥүлүү киэбин ылынан эрэр кэмэ. Айанньыттар болдьоммут кэммитигэр көрсөн, бэһиэ буолан (84 саастаах ытык киһи Зоя Афанасьевна, дьүөгэм Наталья, сирдээччилэрбит, салайан илдьэ сылдьар дьоммут Александр, Альбина, суоппар Быйан уонна мин) биир тимир көлөнөн Тааттаҕа айаммыт саҕаламмыта. Иннибитигэр тыргыллар айан аартыгын устун бииртэн биир ытык сирдэр, кэрэ айылҕа арыллан испитэ, ыраахха угуйа ыҥырбыта…

«Айгы ситимэ»

Туур салайааччылара Александр Константинович Протодьяконов, Альбина Петровна Аммосова уопсастыбаннай түмсүү тэрийэн, духуобунай култуура сайдыытыгар туһаайыылаах бүттүүн өрөспүүбүлүкэтээҕи хамсааһыннарга кыттыһан, туспа суолу тобулан, туризм эйгэтигэр (ол эрэ буолбатах) олус интэриэһинэй дьоһуннаах бырайыактары толкуйдаабыттар (сүрэхтэринэн бигээн айбыттар да диэххэ сөп). Ону олоххо киллэрэн, үһүс сылларын тустаах айан хайысхаларынан үгүс бөлөҕү түмэн, саха ытык, улуукан дьонун төрөөбүт, олорбут ытык-бэлиэ сирдэринэн сатыы даҕаны, тимир көлөнөн даҕаны (бэл диэтэр, онлайн даҕаны) сырытыннараллар эбит. Кинилэр маҥнай алаастарынан, тыаларынан бэйэлэрэ сатыы хааман анааран (өйдөрүнэн-сүрэхтэринэн, эттэринэн-хааннарынан бүүс-бүтүннүү ылынан) көрбүттэр. Бу айан ис хоһоонун, суолтатын, киһиэхэ дьайыытын торумнаабыттар, дьоҥҥо-сэргэҕэ айылҕалыын алтыһарга, сири-дойдуну билэргэ-көрөргө кыах биэрбиттэр. Бу тустаах айаммыт дириҥ номохтоох, ураты тыыннаах эбит. Социальнай  бөлөххө ыытыллар информацияны ааҕаммын, көрөммүн, философскай ис хоһоонноох «бэйэҕэ айан» буолуохтаах эбит дии санаабытым…

Айан бастакы күнэ

Сирдьиттэрбит Александр, Альбина үөрэ-көтө көрсөннөр, айан устата билсиһэн, сахалыы саймаарыччы, истиҥник кэпсэтэн бардыбыт. Кинилэр кэпсииллэринэн, ааспыт сылларга үрүсээги сүгэн сатыы хаамыы үгүс эбит буоллаҕына, быйыл тимир көлөнөн айаннаан, хаамыылаах сирэ лаппа аҕыйаабыт эбит. Онон бадарааннаах суолу тумнууга, ордук Алампа алааһыгар айаҥҥа хаамыылаах соҕус буолуо диэн эттилэр. Күн-дьыл ардахтаах да буоллаҕына, баары баарынан ылынан, туруоруммут сыалбытын ситиһэбит диэн бигэ санаалаах Мэҥэ Хаҥалас сиригэр Өлүөнэ эбэни туораан кытылга тигистибит. Иннибитигэр Хотун Төҥүлү маанылаах алааһа харах ыларынан нэлэһийэ көһүннэ. Төҥүлүгэ чэйдиир дьиэ аттыгар айанньыт эрэ барыта сэргии көрөр, сынньанан ааһар искибиэрин ураннаан оҥорбуттарын биһирии көрдүбүт. Нэһилиэк устуоруйатын кэпсиир, үйэтитэр оҥоһуктар кэккэлээбиттэригэр хаартыскаҕа түстүбүт.

Мэҥэни ааһан, тоҕус томтордоох Чурапчы сиригэр кэлиибитигэр, күн-дьыл сыыйа уларыйан күн чаҕылыйа тыкта. Болтоҥоҕо сахалартан бастакы тыл үөрэхтээх учуонай С.А. Новгородов төрөөбүт-үөскээбит тапталлаах алааһыгар Чуораайыттаҕа нэһилиэк уопсастыбаннай үлэтигэр көхтөөх, бэрт сэргэх кэпсээннээх дьон үөрэ-көтө көрүстүлэр. Ол түгэҥҥэ Чурапчытааҕы Олоҥхо дьиэтин салайааччыта Дмитрий Дмитриевич Попов соһуччу түбэһэ кэлэн, саха суруга-бичигэ төрүттэммитэ 90 сылыгар анаммыт өйдөбүнньүк бэлиэ туруоруллубут устуоруйатын, бу ытык сир дьоҥҥо-сэргэҕэ биллэр аата тоҕо «Аана эмээхсин алааһа» диэн ааттаммытын, Новгородов төрөппүттэрин, алаас ортотугар турар булгунньах, С.А. Новгородов төрөөбүтэ 125 сылыгар Семен Дорогунов бырайыагынан «Үүттээх таас» мэҥэ бэлиэни туруортарбыт устуоруйатын, суолтатын туһунан сиһилии кэпсээтэ. Ол кэннэ Чуораайытта кэрэ айылҕатын одуулуу, нэһилиэк бибилэтиэкэтин  үлэһитэ Вероника Пермякова С.А. Новгородов туһунан кэпсиирин истэ-истэ чэйдээтибит. С.А. Новгородов үтүө аатын үйэтитиигэ сүрэхтэрин баҕатынан кыһамньыларын ууран, айымньылаахтык үлэлэспит, үлэлии сылдьар дьоҥҥо махтана, салгыы айаннаатыбыт.

Быйыл Таатта улууһугар XXII «Манчаары оонньуулара» спартакиада ыытыллан, улуус, нэһилиэктэр көстүүлэрэ биллэ тупсан, араас эбийиэктэр, баараҕай тутуулар дьэндэйбиттэрин кыраныыссаттан саҕалаан сөҕө-махтайа, кэрэхсии көрдүбүт.

Тыараһа нэһилиэгэр Биэ Бастаах Чараҥа диэн сиргэ айар тыл аҕата, саха уус-уран литературатын төрүттээччи, А. Ольхон этэринии, Саха сирин генийэ, өйө уонна талаана А.Е. Кулаковскайга сүгүрүйэн, Өксөкүлээх Өлөксөй искибиэригэр сырыттыбыт. Алексей Кулаковскай  9 сааһыгар диэри эһэтэ Николай Алексеевич (Куонааскы Ньукулайга) уонна эбэтэ Ирина Алексеевна Собакиннарга иитиллибит кэмин туоһулуур – кинигэни түөһүгэр сыһыары туппут кырачаан уол Алексей эһэтэ Куонааскыны кытта үйэтитиллибит өйдөбүнньүк бэлиэтэ сүрэҕим ортотунан киирдэ. Көлүөнэ тыыннаах ситимэ, эһэ-эбэ олоххо муудараһа, таптала, иитиитэ киһиэхэ бөҕө тирэх, олохпутугар араҥаччы-арчы буоларын сахалыы санаанан истиҥник ылынным, дириҥ ис номохтоох үйэлээх өйдөбүнньүк саха дьонугар кэскиллээх санааны саҕа туруоҕар бүк эрэнним.

Аһаҕас халлаан анныгар турар Чөркөөхтөөҕү «Саха сиринээҕи политсыылка» мусуойун  бириэмэ ыгым буолан, Николаевскай таҥара дьиэтин, онно хараллан турар Э.К. Пекарскай, В.М. Ионов, П.А. Алексеев, В.Ф. Трощанскай балаҕаннарын көрдүбүт.

Салгыы үһүйээҥҥэ киирбит Таатта эбэ маанылаах сиригэр – Тохтобул алаас Добун Булгунньаҕар Кээрэкээн Ойуун монуменыгар тохтоон, иһийэн олоро түстүбүт. Бу ытык сиргэ саха норуотун чулуу уола Былатыан Ойуунускай дьонун сайылыктара баара үһү. Оччоттон баччаҕа диэри хороҕор муостаах, сыспай сиэллээх тоҕуоруһа мустар сирэ эбит. Киэҥ нэлэмэн алааска сүөһү, сылгы мэччийэр, һайдыыр саҥа иһиллэр, эргиччи күөх дуол. Саха санаата туолар мааны көстүүтэ.

П.А. Ойуунускай киинэ түспүт төрөөбүт алааһыгар тиийиэх иннинэ, суруйааччы айымньыларынан – Халамнаайы күөлүн үрдүгэр «Оҕо куйуурдуу турара», «Дьулуруйар Ньургун Боотур» мэҥэ өйдөбүнньүктэри, «Көтөрдөр мөккүөрдэрэ», 1920–1954 сс. Таатта улууһуттан репрессияҕа түбэспиттэргэ аналлаах өйдөбүнньүгү көрүүбүт Ойуунускай эйгэтигэр сэгэтэн киирэргэ көмө буолла. Халамнаайы күөлү кытта силбэһэ турар Саппыйа алааһыгар 1937 с. ССРС Үрдүкү Сэбиэтин бастакы ыҥырыылаах быыбарыгар П.А. Ойуунускай дьокутаакка хандьытаатынан  туран баран, дьонун-сэргэтин кытта көрсөн кэпсэппит, бырастыыласпыт сирин, «Депутаты Верховного Совета СССР I созыва от ЯАССР» истиэндэни, эдэркээн Ойуунускай аатырар олоҥхоһуттары мунньан олоҥхолоппут балаҕанын, олохтоохтор тоҕус сэргэ туруорбуттарын көрдүбүт. Күн киэһэриитэ Муҥха Дэлбэрийбиккэ тиийэн, Ил Түмэн дьокутаата В.Н. Лебедев туттарбыт сахалыы истииллээх тимир күргэтинэн Таатта үрэҕи туораан, сынньанарга аналлаах сиргэ тиийэн балааккаҕа хонордуу оҥоһуннубут. Иһиллээбит курдук уу чуумпу, күөгэл-нусхал. Киһи утуйбакка уһуну-киэҥи саныы сытыан курдук нуһараҥ киэһэ буолла. Онно бу ытык сири кэнэҕэһин дьон аҥаардас күүлэйдиир эрэ сир оҥостубаталлар, аймаабаталлар, киртиппэтэллэр ханнык диэн харыстыы санаатым…

Айан иккис күнэ

Сарсыардабыт алгыс курдук айылҕа чаҕыл күнүнэн, кыырпах да былыта суох добун халлаанынан уруйдаата. Сибээс быста-быста тустаах сирдэргэ эрэ хабар. Куоракка дьоммут олус тымныы, ардах дэһэллэр. Оттон биһиги аҥаардас футболканан эрэ сылдьабыт, абытай дэһэбит, эбиитин Альбина Таатта үрэххэ сөтүөлээн сөрүүкүүрэ сөхтөрөр. Түүнүн ончу тоҥмотубут.

П.А. Ойуунускай сүүрбүт-көппүт кырдалынан атах сыгынньах хааман, ийэ-аҕа тапталын билбит балаҕаныгар, аан дойдуну анаара улааппыт ытык сиригэр тиийдибит. Көмүлүөк оһоҕу оттон Былатыан Ойуунускайга сүгүрүйдүбүт. Онтон кини буор кута кистэммит ытык сирин, чугас турар үөрэммит оскуолатын көрдүбүт.

Ойуунускай өйө-санаата, кута-сүрэ субу алааһыттан, кыракый балаҕаныттан, көмүлүөк оһоҕун айыы холумтаныттан, тулалыыр эйгэтиттэн, үөрэх суолун туппут оскуолатыттан иитиллэн тахсан, буһан-хатан, улуукан идеянан умайан норуотун, икки атах кэскилин туһугар айымньылаахтык үлэлээн сүдү нэһилиэстибэтин, үйэлэргэ сүппэт баараҕай айымньыларын хааллардаҕа. Улуу киһи төрөөбүт-үөскээбит ытык сирэ кинини дириҥник өйдүүрбэр, уратытык суолталаан ылынарбар сабыдыаллыыр санаалары сахта.

Норуодунай суруйааччы, ытык киһи Д.К. Сивцев-Суорун Омоллоон Ытык Таҥаһа алааһыгар кэллибит. Манна суруйааччы киэҥ-куоҥ дьиэтин-уотун, хаартысканан дьарыгырарга анаммыт ампаарын бөҕө-таҕа, уурбут-туппут курдук бэртээхэй тутуулары сөҕө көрдүм. Бу Ытык алааска дуоһуйа хааман, сүүрэн, чахчы да суруйааччыга төрүт сирин ураты күүһэ булгуруйбат модун, кытаанах дьоһун санааны ииппит эбит диэн итэҕэйэ санаатым. Суорун Омоллоон көмүс уҥуоҕа кистэнэн сытар сиригэр сылдьан, кини сырдык аатыгар махтана сүгүрүйдүбүт.

Айаммыт суола өй-санаа, иэйии эгэлгэтин сахалыы кутунан, норуот өйүнэн дьиҥ кырдьыктаахтык тиэрдибит бөлүһүөк суруйааччы Алампа Оккуодайыгар, Куобах Буһарбыт алаастарыгар тиэрдэн, бары да олустук үөрдүбүт. Бу кыстык уонна сайылык алаастар бэйэ-бэйэлэриттэн чугас сыталлар, манна кэлэр суол олус уустуктардаах эбит. Ол эрээри,  биһиги тимир көлөбүт муҥутуурдук чугаһаан, бэрт кыра сири сатыылаан тиийдибит. Алаастарга Алампаҕа аналлаах өйдөбүнньүк бэлиэлэр баалларыгар сүгүрүйдүбүт. Өлгөм үүнүүлээх алаастар сылын аайы оттоноллоро, толору түстээх кэбиһиилээх оттор чөмчөһөн көстөллөрө саха кэхтиэ суоҕун туоһулуурга дылылара…

Киэһэриитэ Амма өрүс диэки Харбалааҕынан Чычымахха «Өксөкүлээх алгыстаах аартыга» литературнай пааркаҕа тиийдибит. Киһи хайдахтаах да уус тылынан кыайан ситэри-хотору тиэрдибэт ураты кэрэ айылҕалаах ытык сири сөҕө-махтайа, дуоһуйа көрө, махтана, сүрэхтиин-быардыын сылаанньыйа балаҕаҥҥа хонон турдубут.

Айан үһүс күнэ

Сайыҥҥылыы куйаас күн үүннэ. Өксөкүлээх алгыстаах аартыгынан өрүһү кыйа хаамтыбыт. Үтүөкэннээх көстүү! Бу иһэн А.Е. Кулаковскай айымньыларынан талааннаах скульптор В.И. Кулачиков оҥорбут 11 уран скульптуратын, ону сэргэ Вячеслав Иванович, Луиза Саввична көҕүлээһиннэринэн тутуллубут «Байанай алгыһа» балаҕаны сөҕө-махтайа көрдүбүт. Бары өттүнэн кэрэни, үйэлээҕи көрөн, саха норуота хайдахтаах ис кыахтааҕын, олоххо талаһыыта күүстээҕин, дьиҥ эйгэлээҕин бэлиэтээтим.

Күн сыралҕаныттан буһан, күлүмүрдэс дьэҥкир уулаах Аммаҕа астына сөтүөлээн сөрүүкээн абыранныбыт. Ытык сиргэ махтанан, айаммытыгар туруннубут.

Төннүүгэ аартыктан чугас сытар саха норуодунай  суруйааччылара С.Р. Кулачиков-Эллэй Мойуона алааһыгар, Н.Е. Мординов-Амма Аччыгыйа, улахан учуонай, бөлүһүөк А.Е. Мординов Буор Дьиэ олохторугар сылдьан санаабытын толору ситистибит. Салгыы Чычымахха Өксөкүлээх Өлөксөй Уучайга турбут балаҕанын копиятын, Эллэй мусуой-дьиэтин, былыргы Николаевскай таҥара дьиэтин көрдүбүт. Салгыы Ытык Күөлгэ тиийэн саҥа тутуллубут «Дьулуруйар Ньургун Боотур» стадиону, саҥа искибиэри, Хадаайы мусуойун тилийэ хааман көрдүбүт.

Ити курдук,  бу айантан дууһалыын астынан, истиҥ иэйиини иҥэринэн, билии-көрүү эбинэн, күүс-уох ылан кэллим (чахчы бэйэҕэ айан буолла!). Таатта дьоно-сэргэтэ саха норуотун чулуу дьонун ытык олохторун үйэтитэр айымньылаах баараҕай үлэлэриттэн, төрөөбүт дойдуга бэриниилээх тапталларыттан сөхтүм. Үйэттэн үйэҕэ бэриллэр үтүө үгэһи биир сомоҕо олохтоон үүннэрэн-үрдэтэн иһэллэрэ кэскиллээҕин, тыын суолталааҕын бэлиэтээн тураммын, ытык дьоммутугар дириҥник махтанабын. Маннык дириҥ суолталаах үлэҕэ Александр, Альбина бэйэлэрин тус аартыктарын ураты ис хоһоонноон тэлэ, айымньылаахтык үлэлии-хамсыы сылдьаллара олус махталлаах суол, кэскиллээх хамсааһын, саҥа саҕахтары арыйарга күүс. Кинилэр бу айаннара төһөлөөх үгүс киһи өрдөөҕүттэн иитиэхтээбит баҕа санаатын толорон дьолунан кынаттаабыта, саҥа санааны сахпыта буолуой?! Инникитин Александр, Альбина айымньылаах үлэлэрэ өссө далааһыннанан, саҥа саҕахтар арылла туруохтарыгар баҕарабын. Кинилэр ураты айаннара олоҕу дириҥник көрөргө, сыаналыырга, айылҕалыын биир тэтимҥэ киирэн, чуумпуран, иһиллэнэн бэйэни булунарга туһуламмыта ордук сыаналаах уонна ураты дии санаатым. Бу Тааттаҕа алгыстаах айаммыт киһи сахалыы кута-сүрэ, өбүгэтиттэн кэлбит түгэх өйө-санаата уһуктарыгар, сааһыланарыгар олук буолла.

Марина СТЕПАНОВА, «Суруйааччылар алаастарынан» туур кыттыылааҕа