Таба – эбээн сүөһүтэ

Билигин хоту эргимтэҕэ олорор 13 улуус Арктика түөлбэтигэр (зонаҕа) киирэллэр. Ол иһигэр Дьааҥы улууһа.

Бу хоту улуустар олохтоохторо таба иитиитинэн, балыктааһынынан, күндү түүлээҕи иитиинэн уонна бултааһынынан дьарыктаналлар. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 150 тыһ. таба иитиллэн турарыттан Арктика улуустарыгар 110 тыһ таба баар (уопсай таба 73 %). Сэбиэт былааһа эстиэн иннигэр 1990 с. хоту улуустарга 257,4 тыһ. таба иитиллэн турбута. Билигин Дьааҥы өрүһүн устун сытар улуустарга Усуйаанаҕа – 24,5 тыһ., Дьааҥыга  2.5 тыһ уонна Эбээн –Бытантайга 14.0 тыһ барыта 41 тыһ таба ,ол эбэтэр Арктика  улуустарын табатын 37 бырыһыана баар. Мантан көстөрүнэн, биһиги ыалларбыт табаларын син улахан өртүн тутан олороллор, оттон биһиги улуус 1990 с. 11 тыһ. табалаах буоллахпытына, билигин 2,5 тыһ. баар. Усуйааналар, саккырыырдар 75-54 бырыһыаны тутан олороллор.

Историктар сырдаталлар

Таба – эбээн сүөһүтэ. Дьааҥы сиригэр көс эбээннэрэ өссө сахалар кэлэ иликтэринэ бааллар этэ диэн историктар сырдаталлар. Кинилэр таба иитиитинэн уонна булдунан дьарыктаналлара эбитэ үһү. Сахалар сыыйа Дьааҥы киэҥ сирдэрин баһылаан, сүөһү ииттэн таба ииттэр эбээннэрбит үрдүк таас хайаларбыт налыы  систэрин ,туундара сирдэрин баһылаан олорбуттар. Ол курдук Догдо, Лабыҥха, Түҥэһиир эбээннэрэ диэн арахсан, тыһыынчанан табаны иитэн олорбуттар. Эбээн көс омук, кинилэр олохторо, олорор-үлэлиир айылҕалара, таба иитиллэр айылҕата оннук. Дьааҥы улууһугар бачча таба баара диэн этиллэр 1853 с. — 4500 төбө, 1887 с. — 8091 таба, онтон 1914 с. ааҕыы көрдөрөрүнэн, 1 Дьуһаалга — 2601 , 2 Дьуһаалга — 1954, 3 Дьуһаалга — 143, 4 Дьуһаалга — 907,1 Байдыга — 847, 2 Байдыга — 494, 3 Дьуһаалга — 177, Баатаҕайга —  36, Хаҥаласка — 108, Элгэскэ — 211, 2 Эҥэҕэ — 200,1 Эҥэҕэ — 600, Күүрэҕэ —108, Бороҕоҥҥо — 517 таба баара сурукка киирбит.Дьааҥы сиригэр 1922 сыллаахха тэриллибит бэтэринээринэй пуун ааҕыыларынан 4 Дьуһаал нэһилиэктэригэр — 1215,4 Байды нэһилиэктэригэр — 95, 3 Эҥэ уонна Элгэс нэһилиэктэригэр — 665, Бороҕоҥҥо — 1977, Түҥэһииргэ — 5936 таба баара учуокка киирбит. Бу сылларга гражданскай сэрии үгэннээн турар кэмнэрэ, ол иһин табалаах көс омуктара сүөһүлэрин олох аахтарбат, хайалар быыстарыттан тахсыбат эбиттэр. Ити үксэ көлө табата ааҕыллыбыт.

Холкуостааһын саҕана табаны холбооһун күүскэ барар, ол иһин бастакы тэриллибит холкуостарга 1939 с. — 2475 таба холбоммут, сэрии иннигэр 1941 с. —  3746 таба, 1945 с. —  6267 таба, 1950 с. — 9031 уонна сопхуостар үөскээһиннэригэр 10080 таба баар буолар. Сопхуостар эстэн чааһынай бас билиигэ киирии саҕана 1992 с Адыаччыга — 1389, Боруулаахха — 1423, Барыласка – 1519 ,Суордаахха —1522,   Табалаахха — 4322 таба уонна нэһилиэнньэҕэ 1499 таба баара бэлиэтэммит. Барыта улуус үрдүнэн — 11674 таба. Бары судаарыстыбаттан арахсан община буола   сатаабыттара.

Табаны иитиигэ олохторун анаабыттара

Дьэ, бу эстэн эрэр табаларбытын урут кимнээх иитэн кэлбиттэрэй? Эбээн норуота былыргыттан көҥүл, сырдык уонна үлэһит айылҕалаахтар. Ону былыргыттан биир сиргэ олохсута, хам баайа сатыыллара. Ол курдук Дьааҥыга эбээннэри сүрэхтээри, олохсутаары Сартаҥ быһыгар Суруктаахха, Эҥэ диэки Олдьо төрдүгэр Халтаҥҥа уонна Табалаах диэки Туостаахха таҥара дьиэлэрэ тутуллубуттара биллэр. Сэбиэт былааһыгар эбээннэргэ анаан Табалаах Туостааҕар, Эҥэ Уолбутугар 1931с.оскуолалары тута сылдьыбыттар.Табалаах сирин диэки элбэх табалаах Муома, Томпо, Дьааҥы икки ардыларынан Догдо,Солуонньа, Хара-Салаа эбээннэрэ Атласовтар, Лебедевтэр, Слепцовтар ииттэн олорбуттар. Холобура, олохтоох эбээн Павел Семенович Атласов 1873 с. төрүөх сыдьааннара  Степан Павлович, кини оҕолоро Александра, Гавриил, Мария, Петр, Тимофей кэргэттэрин, оҕолорун, Дмитрий Лебедев оҕолорун кытта көһө сылдьан табаны элбээтиннэрэн, 4 ыстаадаҕа тиийэ тириэрдэ сылдьыбыттар. Лебедевтэр, Слепцовтар аҕа уустара Ньээньили, Эҥэ, Силээннээх, Туостаах ыстаадаларынан хото үлэлээбиттэр. Кэлин Табалаахха эмиэ үлэлээн, олохсуйаллар. Аны олохтоох сахалар эбээн кыргыттарын кэргэн ылан, кинилэр олохторун батыһан, табаһыт   идэтин үлэ оҥостон хаалбыттар  элбэхтэр. Ордук Слепцовтар, Стручковтар, Гороховтар, Старостиннар, Прудецкайдар. Таба элбииригэр улахан дьаһаллаах, үтүөлээх дьонунан оччотооҕу биригэдьиирдэр Гавриил Христофорович Стручков, Константин Илларионович Горохов, Николай Николаевич Чириков, бэтэринээрдэр Артур Семенович Колосов, МайяТимофеевна Атласова. Боруулаах ыстаадата 1941 с. үөскээбитэ. Манна олохтоох сахалар Неустроевтар, Юмшановтар  Нэлгэһэ эбээн кыргыттарын кэргэн ылан, аҕа уустарынан олохсуйан Тарапааһынан, Турааҕынан сылдьан уһуннук үлэлээбиттэрэ. Е В Неустроев кыыһа Розалия Егоровна табаҕа уһуннук бэтэринээрдээбитэ. Өссө табалара элбээн Арыылаах Н.Н. Неустроев, А.А.Колесовтар, П.Д.Слепцов туспа ыстаада тутан, 1400 таба буолбута.    Сартаҥ үрэҕэр Томпо, Кэбээйи эбээннэрин аҕа уустара табаны тутан олорбуттара. Ол курдук Степановтар, Неустроевтар, Куприяновтар уонна Слепцовтар. Холобур, Степанов Герасим бырааттара, оҕолоро уонна кинилэр кэргэннэрэ. Холобур уһуннук бэтэринээрдээбит, биригэдьиирдээбит Степанов Прокопий Платонович, Куприянов Гавриил  бэйэтэ, оҕолоро Христофор, Петр, Христина Гаврильевналар бары удьуор аатырбыт табаһыттар. Сэрии сылларыгар Анна Гаврильевна Куприянова табаһыт, аатырбыт булчут этэ.Петр Гаврильевич Куприянов уһуннук биригэдьиирдиир , оҕолоро кыра эрдэхтэринэ бары табаһыттар этэ. Слепцов Николай Афанасьевич кэргэниниин Натальялыын, Слепцов Иван Афанасьевич кэргэниниин Татьяналыын дьиэ кэргэнинэн көһө сылдьан үлэлээбиттэрэ. Иннокентий, Прокопий Михайдович Слепцовтар, Петр Новиков, Семен Александрович Слепцов, Дмитрий Старостин, Николай Слепцов. Суордаах ыстаадатын табалара Сэбээн, Саккырыыр табаларыттан сыдьааннаахтар,табаһыттара да эмиэ ол диэки эбээннэр сүөһүлэрэ эбиттэр. Ол курдук, Колесовтар уонна Старостиннар удьуордара. Холобур, Колесов уолаттара Василий, Степан,Афанасий — бары табаһыттар. Кэлин холбоһуктааһын саҕана Суордаах, Дулҕалаах сахалара олохтоох эбээн кыргыттарын кэргэн ылан олохсуйан, табаһыт буолаллар. Ол быыһыгар олохтоох ыстаада бастыҥ биригэдьиирдэринэн буолаллар: Васильев Маман Николаевич кэргэнэ Татьяна Васильевна, Горохов Афанасий Константинович  (Ыйдаҥа) “Бочуот Знага” уордьаннаах, кэргэнэ Маайа олохтоох эбээн. Фока, Филипп Ивановтар эмиэ эбээн хааннаах аатырбыт үлэһит дьон. Михаил Горохов (Ыйдаҥа быраата) кэлин сопхуос  биир бастыҥ тырахтарыыһа этэ.

Дулҕалаах ыстаадата кэлин сопхуостар үөскээһиннэригэр Боронук-Остуолба ыстаадата Хара –Салаа диэкиттэн үүрүллэн кэлбитэ. Бу ыстааданы сэрии саҕана    Н. И. Окладников, эдэр ыччаттара Х.Х.Слепцов, Н.Г.Данилов, Г.И. Данилов, К.С.Эверстов уһуннук үлэлээбиттэрэ уонна Дулҕалаахха туттарбыттара. Бу ыстаада сирэ кыараҕас этэ. Хааннаах үрүйэтэ уонна сирэ Суордаах, Бытантай сирдэрэ. Онно Слепцов Иван (Андайар), Стручков Петр Алексеевич (Көҥдөй), Кривошапкин Василий Степанович, Слепцов Николай Алексеевич (Эбээн Коля) үлэлээбиттэрэ.

Эҥэ сиригэр 2 ыстаада баар буола сылдьыбыта, онно эмиэ эбээн норуотуттан тардыылаах Стручковтар Степан (Чохорооттор) уолаттара Иван, Афанасий уонна Роман Слепцов  уола Степан кэргэттэрин кытта көһө сылдьан үлэлээбиттэрэ. Кэлин табалара сүппүтүн кэннэ Олдьо төрдүгэр кэлэн оҕонньоттор кыстааччылар, кыыл таба кэллэҕинэ үөрэр этилэр.

Мантан көстөрүнэн, таба иитиитигэр хото эбээн дьоно, күтүөттэр былыргы эбээн норуотун үгэстэрин тута сылдьан, күүскэ үлэлээбиттэр. Сопхусотар саҕана таба ыстаадаларыгар көмө улахан уонна элбэх буолааччы. Бөртөлүөт тиһигин быспакка көтөрө, анал агитбиригээдэ сайыны быһа табаһыттарга көтө сылдьан култуурунай  үлэлэри ыытара. Оскуола оҕолоро саас бараллара, күһүн кэлэллэрэ. Оччолорго сопхуостарга сүөһү элбэх буолан, дохуот да элбэх этэ. Ол иһин табаһыттарга үчүгэйдик көмөлөһөллөрө. Ол иһин Дьааҥыга таба олус элбии сылдьыбыта. Ааспыт үйэ айдааннаах 90 сылларыгар таба иитиитигэр улахан ыһыллыы барбыта, бары чааһынай буолбуттара. Ол түмүгэр табаһыттары хааччыйыы мөлтөөбүтэ, туох да үөһэттэн хонтуруол суох буолан үлэ дьиссипилиинэтэ быстар мөлтөөбүтэ. Хайдах эбээн омуга ыстаадаҕа аҕыйаатын кытта, таба сатаан иитиллибэт буолбута. Оттон Ямалга былыргы өбүгэлэрин үгэстэрин тутуһа сылдьар 40 тыһ. ненец уонна ханты кыра омуктара 700 тыһ.табаны иитэ сылдьаллар. Саха сирин кыра омуктара 33 тыһ киһи ,ол иһигэр (18.3 тыһ эбэҥкилэр,12.0 тыһ эбээннэр) табабыт 150 тыһ төбө эрэ баар. Ол эбэтэр биһиги дьоммут өбүгэлэрин үгэстэриттэн тэйэн, таба иитиитинэн дьарыктаммат буоллулар. Бары киин сирдэргэ олохсуйан олороллор, ыстаадаҕа эбээн суоҕун кэриэтэ буолла. Арай үчүгэйэ диэн, эбээн норуота былыргы култууратын сүтэрбэтэ, сотору-сотору национальнай таҥастарын кэтэллэр.

Хоту сир дьокутааттара туох дииллэрий?

Биһиги Ил Дархаммыт Айсен Николаев дьаһал таһааран турар. Таба этин тыыннаах ыйааһынынан 840 тн-н 2024 сылга 1500 тн тиэрдэргэ диэн. Таба иитиитигэр судаарыстыбабыт сыл аайы үгүөрү үбү  биэрэр. Сыл аайы бачча элбэх үбү ыла олорон, дьэ, хайдах дьаһанан былыргы өбүгэлэрбит курдук көһө сылдьан үлэлээн, табабытын  элбэтэбит, табаһыттары дохуоттуубут, нэһилиэнньэни чэпчэки сыаналаах этинэн хааччыйабыт? Эбээн норуотун хайдах сатаан өбүгэлэрин үгэстэригэр төнүннэрэбит, таба иитиитигэр хаттаан күүскэ үлэлэтэбит? Дьэ бу боппуруоһу хоту сир дьокутааттара туох дииллэрий?

И.И. Колесов-Сылгыһыт уола, Дьааҥы улууһугар уһуннук үлэлээбит тыа хаһаайыстыбатын бэтэрээнэ.