“Табаһыт үлэтэ – патриотизм биир  холобура”

Хаһан эрэ Хотугу сир биир олохтооҕуттан  Саха сирин Арктикатын, Хотугу улуустар литературнай  түмсүүлэрин, олохтоох суруйааччылар төһө элбэхтэрин интэриэһиргээн ыйыппытым. Онуоха кини: “Олус элбэх да буолбатар, биирдиилээн суруйар дьон бааллар”, — диэн мичээрдээн эрэ кэбиспитэ.Онтон бүгүн Дьокуускай  куоракка кэлэ сырыттаҕына быыс булан кэпсэппит  киһим – ыраах Анаабыр  (долган-эбэҥки) национальнай улууһун ытык киһитэ,  СӨ Суруйааччыларын сойууһун 80 саастаах чилиэнэ Николай Лукич Туприн-Кэһиилээх Уола. Кырдьык да, кэһии курдук кэлэн биэрбит киһини кытары  хайаан да атах тэпсэн олорон кэпсэтэргэ санаммытым. 

Николай Лукич айар үлэтин биир уратытынан кини хас биирдии айымньытыгар  Хотугу сиргэ  тапталын салгыбакка  хоһуйара буолар.
“Оо, Хоту дойдум!
Тыйыс тымныыҥ чэбдигиэн,
Тымныы тыыныҥ ырааһыан,
Тардар күүһүҥ күүстээҕиэн!”
Онуоха Николай Туприн  оҕо кыра сааһыттан төрөппүттэрин кытары сылдьан, олох ыараханын, чэпчэкитин, тугу үлэлииллэрин этигэр-хааныгар, сүрэҕэр иҥэринэн улааттаҕына,  төрөөбүт дойдуга таптала букатыннаахтык иҥэригэр бигэ эрэллээх.  Ону   Николай Лукич төрөөбүт дойдутугар бэриниилээх таптала оҕо эрдэҕиттэн иҥэриллибитэ уонна чэпчэкитэ суох олоҕо эмиэ кэрэһэлиир.
“Биһиги, сэрии кэмин оҕолоро, көс олох  философиятын ийэбит-аҕабыт уонна эһээбит-эбээбит үөрэтиилэриттэн олус дириҥник иҥэриммиппит. Олох кыра эрдэхпититтэн төрөппүттэрбитин кытары бииргэ сылдьан тургутууну туруктаахтык тулуйаммыт, сүрэхпитинэн-дууһабытынан сыстан, ураһа дьиэбитин олус таптаан, киһи-хара буолан улааппыппыт. Көс олохпут биһигини кыра эрдэхтэн олус элбэххэ үөрэтэн, хотугу айылҕаны тулуйарга модун күүһү-уоҕу биэрбитэ уонна тулуурдаах буолууну эрэйбитэ”, — диэн кэпсээнин саҕалыыр.

Николай Туприн  төрөппүттэрэ, хотугу дьон сиэринэн, түүлээх булдунан, таба иитиититэн уонна балыктааһынан дьарыктанан олорбуттара. Николай бэйэтин  өйдүүр буолуоҕуттан оҕо сааһа туундараҕа ааспыта.  Ийэтэ Елена Ефремовна  доруобай эрдэҕинэ стахановец булчут эбитин кэлин докумуоннарын көрө сылдьан билбиттэрэ.
Уолчаан кыра эрдэҕиттэн дьонугар-сэргэтигэр илии-атах буолан көмөлөһө сылдьан табалары олус сөбүлээбитэ. Табалар араас ыарыыттан өлөллөрүн оҕолуу аһынара, тугунан да көмөлөһөр кыаҕа суоҕуттан абатыйара. Олохтоох бэтэринээр кэлэрин көрөн баран, табаны эмтиир идэ баарын билбитэ уонна табаны эмтиир киһи буолар баҕа санааламмыта.  1952 сыллаахха 8-с кылааһы бүтэрэрин саҕана Сааскылаахха Дьокуускайтан тыа хаһаайыстыбатын техникума кэлбитигэр эксээмэн туттарбыта  уонна докумуоннарын ыыппыта. Куоракка барыахтааҕын билэн,  3 ый тутууга үлэлээбитэ. Дьокуускайга  кэлэн баран, санаата уларыйа сылдьыбыт кэмнэрдээҕэ. Ол эбэтэр Дьокуускай куорат 2 №-дээх оскуолатыгар Анаабыртан оҕолор баалларын билэн, салгыы оскуолаҕа үөрэнэр санаа киирбитэ. Ол гынан баран, интэринээккэ миэстэ суоҕунан  ылбатахтара. Онон дьылҕата тыа хаһаайыстыбатын техникумугар хаалан үөрэнэрин курдук  оҥорбута. Техникумун 1967 сыллаахха ситиһиилээхтик бүтэрбитэ.
Ити сыл үлэтин биографията “Анаабыр” сопхуоска бэтэринээр үлэтиттэн саҕаламмыта. 10 сыл талан ылбыт идэтигэр бэриниилээхтик үлэлээбитэ. Онтон  ханнык баҕарар үлэҕэ сыстаҕас, дьону кытары уопсай тылы түргэнник булар, тэрийэр дьоҕурдаах уолу  дьоно-сэргэтэ идэлээх сойуус бэрэссэдээтэлинэн, онтон партком сэкиритээринэн  быыбардаабыта. Үүнэр-сайдар кэскиллээх Николай Туприны 1984 сыллаахха  Хабаровскайга үрдүкү  бартыыйынай  оскуолаҕа үөрэххэ ыыппыттара. Эдэр киһи олоҕун суола арыллан, барыта иннигэр буолуохтаах курдуга…

Көрөр харахтан матыы…

Ол эрээри… диирбитигэр тиийэбит. Үрдүкү  бартыыйынай оскуолаҕа иккис сылын үөрэнэ сырыттаҕына,  эмискэ хараҕа аккаастаан, устунан  I группалаах инбэлиит буолар дьылҕаламмыта. Ол биир ааспыт  түгэн хомолтолоох содула буоларын кэлин эрэ өйдөөбүтэ. Алтыс кылааска үөрэнэр кэмигэр хаҥкылыы сылдьан кэтэҕинэн тиэрэ таһылла түспүттээҕэ. Онно хаан туран, хараҥаҕа көрөрө мөлтөөбүтэ. Харах бырааһа да суоҕунан,  ситэри көрдөрбөккө хаалбыта.
Икки хараҕа көрбөт буолбут киһи бартыыйынай кэмитиэтин сэкирэтээриттэн уурайарга тиийбитэ, хара күүһүнэн солбуйааччынан үлэлээн көрөн баран, 1987 сыллаахха букатыннаахтык тохтообута. Хараҕын эмтэтэр булгуруйбат санааны ылынан, Башкирияҕа, Москваҕа, Хабаровскайга  хаста да эпэрээссийэлэппитэ. Хараҕын сырдыгы билэр бүрүөтүн оҥорторон, кылатан көрөр курдук буолан иһэн, биир сылынан хараҕа эмиэ мөлтөөбүтүнэн барбыта…
43 эрэ сааһыгар күн сырдыгын көрөртөн матыы кыһыыта-абата, хомолтото, ыарыыта хайдаҕын киһи тылынан кыайан тириэрдибэт… “Салгыы хайдах олоруохха, тугунан дьарыктанан, уруккулуу  дьон-сэргэ ортотугар сылдьыахха?..” диэн саныы сырыттаҕына, 1990-с сыллар саҥаларыгар Анаабыр улууһугар доруобуйаларынан хааччахтаах дьон (инбэлииттэр) уопсастыбалара тэриллибитэ. Онно Николай Лукичка толкуйдуур да түгэн биэрбэккэлэр, уопсастыба салайааччытынан талбыттара. “Онон 14 сыл үлэлээбит, солбуллубат киһи этим..”, — диэн Николай Лукич билигин күлэ-үөрэ кэпсиир.

*Суруйар идэ абылаҥа баһыйан…*

Бу да дьарыга киниэхэ тутах курдуга, дууһата туох эрэ атыҥҥа, үйэлээххэ тардыһара.
Николай Лукич биир күн суруйуунан дьарыктанар биир дойдулаахтарын кинигэлэрин сүрэхтэниитигэр ыҥырыллан тиийбитэ. Олус сэргэх кэпсэтиини, ырытыһыыны истэ олордоҕуна: “Арай, мин эмиэ холонон көрдөхпүнэ?” – диэн киирэн кэлбит мэник санаата кэлин  олох атын эйгэҕэ сирдиэн оччолорго сэрэйэн да көрбөтөҕө.  Тордох дьиэҕэ  улааппыт, көс олох дьиктитин билбит уолчаан хотугу айылҕатын кэрэтин, төрүт үгэстэрин, дойдутун угуйар алыбын хомоҕой  хоһооҥҥо хоһуйар аналлаах кэлбитин өйдөөбүтэ. Онуоха  туох эрэ биллибэт күүс үтэйэн, 1989 сыллаахха бастакы кинигэтэ күн сирин көрбүтэ.

“Кырачаан кинигэбин олохтоох типографияҕа бэчээттээбиттэрэ. Оччотооҕу типография үлэһиттэрэ миигин өйөөн,  туох эрэ улахан кинигэни таһаарбытым курдук өссө презентация оҥорбуттара. Оо, онно кыбыстан өлө сыспытым…”, — диэн Кэһиилээх Уола ол кэмнэри санаан мичээрдээн ылар.
Онтон ыла эмискэ тэһитэ кэйиэлээн киирэн кэлэр иэйиилэрин куоттарымаары киһини көрдөһөн суруйтарар, устунан кинигэ буолан тахсарыгар көмөлөһүннэрэр буолбута. Дьолго, оннук үтүө саналаах дьон аттыгар аҕыйаҕа суохтар. Кини хоһоонноро табаларын хоһуйууттан саҕаламмыттара. “Хоту дойдум сүппэт-өспөт үлэтэ, олоҕун хорук тымыра – таба иитиитэ” диэн мээнэҕэ эппэт. Онтон ыла  “Төрөөбүт дойдуга таптал” диэн 14-с кинигэтигэр дойдутун олохтоохторуттан саҕалаан, кинилэр хайдах патриот буолалларын бэрт дьоһуннаахтык кэпсээбит. Дойдубутугар билиҥҥи балаһыанньанан оҕолорбутугар, ыччаттарбытыгар патриот диэн кимин өйдөтөбүт, үөрэтэбит. Оттон бэйиэт, суруйааччы Николай Туприн-Кэһиилээх Уола  патриот тиэмэтигэр өйдөбүлэ олус киэҥ.

“Билиҥҥи эдэр табаһыттар төрөөбүт дойдуларыгар сүрүн дьарыкпыт  таба иитиитэ сайдарын туһугар үлэлээһиннэрэ дьиҥнээх патриотизм холобура буолар. Кинилэр таптыыр төрөөбүт дойдуларыгар өбүгэбит таба иитэр үгэстэрин салҕаан, дойдуларын сайдарын туһугар үлэлээһиннэрэ  уонна сайыннарыылара билиҥҥи саҥа үүнэр көлүөнэҕэ патриотизм дьиҥнээх холобурунан буолар. Хотугу киһи бэйэтин тыйыс айылҕатын баһылаан, сайдыы сиэринэн үлэлиир-хамсыыр буоллаҕына —  кини хоту дойду патриота. Сүрүнэ, өбүгэ олоҕун кытта сибээс быстыа суохтааҕын өйдүүрбүт олус суолталаах”, —  диэн этэр уонна табаһыт буоларынан киэн туттарга ыҥырар.

х х х

“Мин санаабар, суруйааччылар билигин киһилии киһи үөскээн тахсарыгар көмөлөһөр уонна онно көҕүлүүр  айымньылары суруйуохтаахпыт. Ханнык да идеология суох кэмигэр, киһилии киһи уобараһын арыйан, ааҕааччыларбытыгар тириэрдиэхтээхпит уонна итэҕэтиэхтээхпит. Суруйааччы эрэ барыта «норуодунай» буолбат, кинилэр биһиэхэ сирдьит буолуохтаахтар. Биир кистэл баҕа санаабын быктарыым. Өрөспүүбүлүкэбит киин куоратыгар Дьокуускайга дьон-сэргэ сөбүлээн тоҕуоруһар сиригэр норуодунай суруйааччыларга аналлаах искибиэр дуу, бульвар дуу, атын дьоһун сир дуу баара буоллар.  Кыра оҕотуттан саҕалаан улахан киһи манна хаама да, сынньана да сылдьан “биһиги маннык норуодунай суруйааччылардаах эбиппит” диэн билэрин уонна киэн туттарын туһугар”, — диэн кэпсэтиибитин түмүктээтэ.

Николай Лукич Мэҥэ Хаҥалас Наахаратыттан төрүттээх,  бэтэринээр идэлээх  кэргэнэ Евдокия Илларионовна Исакова 52 сааһыгар ыалдьан бу олохтон туораабыта. Туприннар биир уол, икки кыыс оҕолоохтор, 9 сиэннээхтэр, биир хос сиэннээхтэр.