“Табаһыттар олохторун тупсарыахха”

Соторутааҕыта өрөспүүбүлүкэ табаһыттарын IV сийиэһэ буолан ааста. Онон, сийиэскэ этиллибит туруорсуулары олоххо киллэриигэ үлэ барыахтаах.

Билэрбит курдук, СӨ Ил Дархана Айсен Николаев хотугу төрүт салаалары сайыннарыыга болҕомтотун уурар. Ол да иһин, Арктика улуустарынан оробуочай сырыыларын кэмигэр быыс булан табаһыттары кытта куруук көрсөр. Холобура, соторутааҕыта Муома оройуонугар “Кукуин” аҕа ууһун общинатын биригэдьиирэ, 37 сыл табаһыттаабыт Аркадий Слепцову кытта көрсөн, ирэ-хоро кэпсэппитэ. Ил Дархан ааспыт сыл ахсынньытыгар Ил Түмэҥҥэ Туһаайан этиитигэр даҕаны бу салаа инники сайдыытын торумнааһыҥҥа тирэх буолбута чахчы.

Айсен Николаев бэлиэтииринэн, ааспыт 2020–2024 сылларга таба иитиитигэр 5 млрд. солк. көрүллүбүт. Ыытыллар, ылыныллар дьаһаллар түмүктэригэр таба ахсаана 162 тыһ. буолла. Онон бу көрдөрүүтүнэн Арассыыйаҕа үһүс миэстэҕэ иһэллэр. Быйыл 1,35 млрд. солк. көрүллэн, ити ааспыт сыллардааҕар 20% элбэх.

Сийиэскэ табаһыт идэтин, үлэтин аатын-суолун үрдэтиэххэ диэн этилиннэ. Онно СӨ тыатын хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин миниистирэ Артем Александров бу төрүт салааны сайыннарыыга эдэр дьону тардар туһугар ыстаадаларга быһаччы үлэлии сылдьар эдэрдэри көмөлөһүннэриэххэ диэн этиитин сэҥээрбиттэр. Сүөһү иитиитигэр сонуннук үлэлээн эрэр Масаха Мэхээс үлэтин туһунан этэрэ-тыынара бу толкуйга аҕалбыт буолуохтаах.

Аныгы технологиялары туһаныахха

— Биир улахан саҕалааһынынан бырамыысыланнас тэрилтэлэрин кытта үлэлээһин буолуохтаах. Бырамыысыланнас киириитигэр таба мэччирэҥэ аччыыр кэмигэр хостуур тэрилтэлэри кытта кэпсэтэн, хардарыта-таары туох наада буоларын туһунан сөбүлэһии олохтоноро ситиһиллиэхтээх. Бу боппуруос федеральнай таһымҥа сокуон быһыытынан ылыллыахтаах. Ону тэҥэ көһө сылдьар дьиэ кэргэн көмөтүнэн бу салаа сайдарын өйдүөхтээхпит. Артем Александров аныгы технологиялары хотугу төрүт салаалары кытта дьүөрэлиэххэ диэн этиитин сэҥээрдим. Биир улахан боппуруоһунан таба ааҕыытыгар аныгы ирдэбилгэ сөп түбэһэр харааллары тутуу буолар. Киэһэ хараҥарыар диэри таба ааҕар табаһыттар сынньанан, иттэн ылар үчүгэй дьиэлээх, чэпчэ сирдээх, бэтэринээрдэр тута анаалыһы оҥорор усулуобуйалаах буолуохтаахтар, — диэн сийиэскэ “Өлөөн” МУП зоотехнига, СӨ табаһыттарын отраслевой сойууһун бырабылыанньатын чилиэнэ Марина Николаева эппит.

Буойуна сыаҕын — бары хаһаайыстыбаларга

Дьоҕус буойуна сыахтарын таба иитэр хаһаайыстыбаларга барыларыгар туруорарга этиннилэр. Маны тэҥэ Сир уонна ойуур кодексатыгар таба мэччирэҥин статуһа баар буолуохтааҕа ыйылынна. Дьиэ табаларын илдьэ баран хаалар кыыл таба маршруттарын кэтээн көрүү олохтонуохтаах. Уонна ыстаадаҕа табаһыттар оҕолорун илдьиигэ-аҕалыыга бөртөлүөт көтүүтүн былааннаахтык тэрийиини этэллэр. Ыстаадаларга суоһуур адьырҕалары аччатарга бөрөһүттэр бириэмийэлэрин дьаһайыыны ТХМ төттөрү биэрэргэ туруорсаллар.

“Хара салаа община” курдук дьаһаныахха

“Хара салаа община” ТХПК (Дьааҥы) бэһис сылын салайар бэрэссэдээтэл Александр Потапов үлэтин саҕалыаҕыттан табаһыттар олохторун чэпчэтэргэ, үлэлиир усулуобуйаны тэрийэргэ диэн сыал-сорук туруоруммут. Ааспыт түөрт сыл устата үс дьиэни туттарбыт уонна биир дьиэни үрдүн көтүттэрэн, хапытаалынайдык өрөмүөннэппит. Онон табаһыттар кыһыҥҥы өттүгэр көһө сылдьар сирдэринэн сылаас дьиэлэргэ кыстыыр усулуобуйалара тэриллибитэ холобур буолуон сөп.

— “Хара салаа общината” кэпэрэтиип 600‑чэ табалаахпыт. Икки көһө сылдьар дьиэ кэргэттэргэ — Винокуровтарга уонна Голиковтарга тирэҕирэбит. Уруккулуу сыарҕалаах сылдьабыт. Хаста эмэ табанан көһөбүт. Көһөн барарбытыгар 305 км айанныыбыт. Үчүгэйдик айаннаатахпытына, бэһис хонукпутугар олохтоох сирбитигэр тиийээччибит. Дьааҥы улууһун дьаһалтата биир дьиэбитин туттарбытыгар 300 тыһ. солк. көмөлөспүтэ. Табалаах национальнай нэһилиэгин дьаһалтата оҕолорбутун ыстаадаттан төттөрү аҕалыыга бөртөлүөтү көтүтүүнү тэрийиигэ көмөлөһөр. Көмүсчүттэр өттүлэриттэн эмиэ көмө баар, — диир бэрэссэдээтэл.

Бу община чуум үлэһитэ Алена Слепцова Ил Түмэн Грамотатын үөрүүлээх быһыыга-майгыга тутта. Алена Константиновна аҕатын, тыа хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитин Константин Николаевич Слепцов уонна ийэтин Майя Саввична Павлова таба иитиитигэр үтүө үгэстэрин салҕааччынан буолара кэрэхсэбиллээх. Маннык бастыҥ үлэһиттэр хаһаайыстыбалар аайы бааллар. Кинилэри үчүгэйдик наҕараадалыахха, ботуччу бириэмийэлэри туттарыахха.

Хас да сыллааҕыта “Булуҥнааҕы” МУП салайааччыта Руслан Лукин кэпсээбитин санаан кэллим. “Табаһыттарбыт 90‑с сылларга тутуллубут эргэ дьиэлэргэ олороллоро. Түннүгэ, акылаата сытыйбыт этэ. Онон табаһыттарга үлэлиир усулуобуйаларын тупсараары урукку дириэктэр 2013 с. 2 баазаны туттарбыта. Салгыы хапытаалынай тутууну ыытар ордук буолууһу диэн толкуйдааммыт, Үөһээ Бүлүүттэн биригээдэ ыҥыран, биир сыл иһигэр икки дьиэни туттарбыппыт. Ол дьиэлэрбит 9х10‑наах этилэр, ону тэҥэ баанньык, гараас, хараал тутуллубута”, — диэбитэ.
Дьэ, бу маннык салайааччылар курдук табаһыттарга үлэлиир-олорор усулуобуйаларын тупсарарга күүскэ үлэлээтэххэ, таба иитиитин салаата сайдар кыахтаныаҕа, инникитэ кэскиллээх буолуоҕа.

Александр Потапов, «Хара салаа община» ТХПК бэрэссэдээтэлэ:

— Мин санаабар, эдэр дьону ыстаадаларга таһаарыыга туох ирдэнэрий? Төһө кыалларынан үчүгэй олорор-үлэлиир усулуобуйаны тэрийиэхтээхпит. Онон олорор дьиэ тутуохтаахпыт, интэриниэтинэн, спутниковай сибээһинэн хааччыйыахтаахпыт. Сийиэскэ бөрө элбээбитин, бөрө тириитин тутуллар сыаната чэпчэкитин таарыйдылар. Сөпкө этэллэр. Дьиҥэ, эбээн эһэни бултаспат омук. Ол да буоллар, былырыын үс тыатааҕыны бултаабыттара. Дьиэ таһыгар кэлэр буоллулар, суола-ииһэ да элбээтэ. Онон үлэһиттэргэ уонна оҕолорго олус сэрэхтэннэ.