Талах ынахтан саҕалаан – олоҥхоҕо

Хайа баҕарар омук бэйэтин олоҕор-дьаһаҕар дьүөрэлии оонньуулаах буолар. Оонньуу – бу оҕо олоххо үктэнэр бастакы үктэлэ, мантан кини хайдах майгылааҕа, дьоннуун сыһыана, туохха дьоҕурдааҕа тиһиллэн тахсар.

Көмүлүөк уотун сыралыгар

Вацлав Серошевскай саха оҕото аһара истигэнин бэлиэтээбит. Элбэх оҕолоох да ыалга киирдэххэ, оҕо өрө баран мэниктии сылдьарын көрбөккүн, тугу эрэ оҥосто, иһиллэр-иһиллибэт остуоруйалаһа, кэпсэтэ, ыллыы олорор буолаллар диэн бэлиэтээбит. Нуучча хамсаныылаах, элбэх буолан оонньуур оонньууларын билбэттэр, арай “кустаах мохсоҕол” диэн ураты оонньуулаахтар эбиттэр диэн этэр. Саха оҕото талах ынахтаах, оҕустаах, ньирэйдээх, ардыгар куһу-хааһы үтүгүннэрэн оҥорбут буолаллар, бэрт дэҥҥэ ат, эһэ-бөрө оонньуурдаах оҕону көрөбүн, хотой оонньууру хаһан да көрбөтөҕүм диэн суруйбут. Онон буоллаҕына, сахалар ытыгылыы эбэтэр бүтэйдии сүр баттатар кыылларын-көтөрдөрүн хаһан да оҕо оонньуура оҥостубат эбиттэр. Киэҥ сиринэн тэлэһийбит омук киһитин хараҕар саха оҕото кыһынын таһырдьа быкпат, сайынын эрэ от үлэтигэр диэри оонньуу түһэр чуҥкук олохтоох курдук көстүбүтэ эбитэ буолуо. Дьиҥэр, саха оҕото хас да ыйы быһа балаҕаҥҥа хаайтаран олорон, мас кыһан, иистэнэн илиитин эрчийэрин, олоҥхону, остуоруйаны истэн, өйө-санаата сайдан, баай фантазияланан, тыла-өһө тобуллан тахсарын этнопедагогтар бары бэлиэтииллэр. Ол да иһин сахаҕа олоҥхо курдук улуу айымньы үөскээтэҕэ, фольклор күүскэ сайыннаҕа.

Дьиҥэр, саха оҕотун оонньуута аҕыйаҕа суох. Кыраларга саамай тарҕаммыт судургу көрүҥэ — талах ынах. Маны сымнаҕас эттээх талахтан оҥороллор. Талах сутукатын ойута быһан, араас ала, саадьаҕай, эриэн дьүһүннүүллэр. Торбоһу, тыһаҕаһы, ынаҕы, оҕуһу кыратынан, улаханынан араараллар. Көлүүр оҕуһун сиэтэргэ үчүгэй буоллун диэн бүтэй муостууллар. Кинини көлүйэргэ анаан, сыарҕатын, туттар сэбин-сэбиргэлин оҥороллор. Сыаҕайынан үксүн кыргыттар оонньууллар. Таҥас кырадаһынынан сылгы бэрбээкэйин таҥыннаран дьиэлээхтэри оҥороллор. Оонньуу үксэ тулалаан турар эйгэттэн толкуйданан тахсара: оҕустар харсыһыылара, бурҕалдьылаһыы, ат сүүрдүүтэ, убаһаны уулатыы, көтөх ынаҕы туруоруу, кыаһыланыы, сыалыһардаһыы, муҥхалааһын, ойбону көһөрүү, о. д.а. Кэлин нуучча омук оонньуулара киирэн, арааһа элбээтэҕэ, сороҕун бэйэбит дьоммут сахатытан биэрдэхтэрэ.

Кыстыгы “туоратар” оонньуулар

Бытархан тымныы түһүөн иннинэ ыаллар мастарын-отторун тэлгэһэлэригэр чугаһатан, толору хааччынан кэбиһэллэрэ. Онон ити арыый да иллэҥ кэмҥэ түбэһиннэрэн итиэннэ кыһыҥҥы чуҥкук күннэри аһара таарыйа таҥхалыыр, сүллүүкүннэр тахсар кэмнэрин күүтэллэрэ. Сүллүүкүн кэмэ тохсунньу 7 күнүттэн саҕаланара, бастаан балаҕан хайааччылар тахсаллар, онтон тохсунньу 14 күнүгэр оҕо-дьахтар, сүрүн састаап тахсара. Бу кэмҥэ дьон алаастарынан кэрийэ сылдьан араас оонньуулары оонньууллара, оҕо-уруу, киһи барыта сэргэхсийэрэ. Инньэ гынан чугастыы алаастарынан бытанан олорор ыаллар кыс ортото күлэн-үөрэн, сэргэхсийэн, таҥхаланан-билгэлэнэн, ону кэпсэл оҥостоллоро.

Кыһыҥҥы кэмҥэ, биллэн турар, балаҕан иһинээҕи оонньуулар оонньоноллоро: харах симсиитэ, хайах хостоһуута, биһилэх кутуһуута, өһүөнү сүүһүнэн үстэ тоҥсуйуу, о. д.а. Ону таһынан, илии-тарбах оонньууларын — күлүүстээһини, тарбаҕы таайсыыны, күлүк түһэриитин, бэгэччэктээһини, хабылыгы, хаамысканы, тыксааны, күөрчэх ытыйыытын, о. д.а. улаханныын-кыралыын сөбүлээн оонньууллара.

Саха литэрэтиирэтигэр ордук элбэхтик хайах хостоһуута, кулун куллурустаһыы, атах тэпсиитэ курдук уол-кыыс буолан паараҕа арахсан эбэтэр бөлөҕүнэн оонньууллара суруллар. Сэрэйдэххэ, элбэх саха ыала бу оонньуулартан үөскээбит буолуохтаах.

Хайах хостооһуна

Хайах хостооһуна өбүгэлэрбит таптыыр оонньуулара этэ. Бастаан “тоһоҕо төрдө” дэнэр модьу-таҕа киһинэн баҕананы куустараллар. Кини кэнниттэн “хайахтар” субуруһа бары бэйэ-бэйэлэрин хоннохторун анныларыттан ыгыта куустуһан олоруохтаахтар. Оонньуу ыытааччы барыларын олордон баран, биир бөҕө-таҕа киһиэхэ соруйар: “Кыһыҥҥы хаһааскын хостоо эрэ, нохоо! Хайдах этигиний?” Онуоха бөҕө-таҕа киһи бүтэһик киһини хонноҕун анныттан ылан, кэннин диэки чинэрийэ-чинэрийэ соһуохтаах. Тутуһан олорор дьон ыытыспакка ыга тутуһан олоруохтаахтар. Ким эрэ илиитэ сылайан ыһыктан кэбистэҕинэ оонньууттан тахсар. Ол курдук биир-биир ыгыта тутуһан олорор дьону туоратан баран, баҕананы кууһан олорор бүтэһик киһини эмиэ ньылбы соһуохтаах. Өскөтүн кыайан дьонун араарбатаҕына, ол баҕананы кууһан туран ыстараабын толоруохтаах. Хайах хостооччу дьонун кычыгылатыа, кымыстыа суохтаах.

Көтөх ынаҕы туруоруу

Саас нэһиилэ дьылы туораабыт ынах кыайан турбат буолан хаалара. Хас эмэ киһи бэрт эрэйинэн туруорара. Ол иһин бэйэлэрин кыанар эрэ дьон бу оонньууга холоноллоро. Оонньооччу олорон эрэн бастаан уҥа атаҕын уллуҥаҕын икки илиитинэн ытарчалыы тутар. Илиитэ төһө уунарынан ол туппут атаҕын чиккэччи тэбиэхтээх. Уонна илиитин ыһыктыбакка эрэ хаҥас атаҕар ойон туруохтаах. Өскөтө оонньооччу үстэ төхтүрүйэн сатаан турбатаҕына, “көтөх ынах” аатын сүгэр.

Мээчиги оҥостуу

Мээчик ааттыын да нууччалыыттан киирбит тыл. Бука саҥа күөрэйбит кэмигэр элбэх оонньуу төрдө буолбут буолуохтаах. Эрэһиинэ мээчик көстүбэтэ бэрдин иһин төҥүргэскэ, бүтэй тоһоҕотугар, сүрдьүгэһигэр сыстыбыт сүөһү түүтүн хомуйаллара. Эбэтэр сааһыары сүөһү түүлээн эрэр кэмигэр үргүүллэрэ. Ол кэннэ кыра-кыратык түүнү ылан, сэрэнэн сиигирдэн, ытыска, хаптаһыҥҥа төкүнүтэн мээчик оҥостоллоро. Ынах сымсын тириитин сарыы оҥорон тастаан кэбиһэллэрэ. Оннук мээчиги үчүгэйдик таба оҕустахха, ыраах кыырайарынан, таптаҕына нүөлүтүүлээҕинэн кытаанах эрэһиинэ мээчиктэн итэҕэһэ суох буолара.

Саха биисинэс оонньуута

Билиҥҥи остуол оонньууларыттан хабылык бэрт интэриэһинэй ис хоһоонноох эбит. Биэс хабылык анал ааттаахтар: суор, атыыр сылгы, таба, биэ, тый. Аны бу үрдүнэн 55 ынах (көннөрү мастар) баар. Суор хабылык төбөтүгэр сулус курдук оҥоһуулаах, таба — иһин оннугар кыра оҥуулаах уонна төбөтүгэр сэттэ кэрдиистээх. Биэ — истээх, эмиийдээх курдук уонна төбөтүгэр үс кэрдиистээх. Тый — эмиэ сылгы быһыылаах оҥоһуллар, кэрдииһэ икки. Бу боһомолор биирдии бэйэлэрэ хас да ынаҕы солбуйаллар эбэтэр бас билэллэр. Холобур, суор — 10 ынаҕы, атыыр сылгы 5 ынаҕы бас билэр. Таба — 7 ынаҕы, биэ — 3 ынаҕы, тый 2 ынаҕы бас билэллэр. Онон боһомолуун, боростуой ынахтыын барыта 60 мас бэлэмнэниэхтээх. Мастар уһуннара 20–23 см, халыҥнара — сантиметр аҥара. Кэтиттэринэн боһомолоро 2 см, ынахтара 1 см буолуохтаах (А. Федоров “Өбүгэлэр оонньуулара”).

Хабылыгы 10‑тан үөһэ саастаах оҕолор, улахан дьон оонньууллар. Уҥа диэки олорор киһиттэн саҕалаан күнү эргитэ бараллар. Уҥа диэки олорор киһи хабылыгы дьиэ үрдүгэр диэри быраҕар. Хабылык ыһыллан түһэн истэҕинэ бука бары хабан ыла сатыыллар. Ким боһомону хабан ылбыт, ол оонньууну саҕалыыр… Ити курдук боһомолорун хабан бүтэрэн баран, ким төһө ынаҕы ылбытын ааҕыахтаахтар уонна боһомолорун кэрдииһинэн эбии ынах ааҕаллар. Элбэх ынаҕы хаппыт киһи “тойон” буолар. Быһата, хабылыгы саха биисинэс-оонньуута диэххэ сөп.