Тамалакаан тайҕатын кистэлэҥнэрэ

Соторутааҕыта социальнай ситимнэринэн кылааты булбуттар үһү диэн сурах тарҕаммыта. Бастаан утаа кимнээх ханна булбуттара биллибэт этэ. Ол эрээри аныгы сибээс үйэтигэр өр буолбатаҕа, булбут дьон СӨ Култуурунай нэһилиэстибэни харыстыыр управлениетыгар эрийэн тахсан, былыргы маллары булбуттарын туһунан иһитиннэрбиттэрэ.

Сонно Ем. Ярославскай аатынан Саха сиринээҕи судаарыстыбаннай түмэл исписэлиистэрэ эспиэрдиир хамыыһыйа тэринэн, бэс ыйын 4–5 күннэригэр миэстэтигэр көрөн-истэн, чинчийэн кэллилэр.

Түмэл сөрүүн кэбиниэтигэр остуолга сытар булумньулары түмэл исписэлииһэ Анатолий Семенов көрдөрөр.

Көстүбүт маллар быыстарыгар икки илиитин саратан олорор киһиэхэ маарынныыр харысхал, икки өттүгэр ат дуу, баабыр дуу төбөтүгэр маарынныыр киэргэллэр бааллар.

“Бу маллары Үөһээ Бүлүү Тамалакаанын олохтооҕо, байыаннай дьайыы бэтэрээнэ Евгений Тоскин нэһилиэктэн 2–3 км ыраах сиртэн булбут. Евгений бэйэтэ айылҕаҕа чугас, булчут, саха төрүт култууратын интэриэһиргиир киһи эбит. Кэргэнэ Сахая Исидор Барахов аат. Харбалаахтааҕы түмэлгэ үлэлиир, онон сыһыаннаах дьоҥҥо көстүбүтэ эмиэ интэриэһинэй. Бу көстүбүт маллар саха төрүт култууратын матырыйааллара буолаллар: киэргэллээх сарыы таҥас тобохторо, Арҕаа Европаҕа счекка туттулла сылдьыбыт төгүрүк жетоннар, бирюзовай, маҥан, перламутровай оҕуруолар, таҥаска ыйанар киэргэллэр. Ону таһынан туох киэнэ буолара биллибэт, кыптыыйынан кырыллыбыт алтан, тимир тобохторо бааллар”.

Көстүбүт маллар быыстарыгар икки илиитин саратан олорор киһиэхэ маарынныыр харысхал, икки өттүгэр ат дуу, баабыр дуу төбөтүгэр маарынныыр киэргэллэр бааллар.

“Балары сахалар ат төбөтүгэр, хотугу норуоттар эһэ төбөтүгэр майгыннаталлар. Онон Сибииргэ киэҥник тарҕаммыт “зверинэй истиил” диэн көрөбүт”, — диир Анатолий. — XVI–XVIII үйэтээҕи буолуохтарын сөп”.

Булумньулар быыстарыгар тимир оҥоһуктар аҕыйаҕа суохтар. Ол курдук оҥоһуллан эрэр быһах тимирэ, тимир төбөлөөх оноҕостор, хатакка маарынныыр 5 тимир оҥоһук баар.

Киһи болҕомтотун туой иһит айаҕын эмтэркэйдэрэ ылаллар. Айаҕын эргиириттэн көрөн, түмэл үлэһиттэрэ XVI үйэтээҕи буолуон сөп диэн сабаҕалыыллар.

Биир интэриэһинэй булумньу — сүүтүгү тэһэн баран, эмиэ таҥаска ыйанар киэргэл гыммыттар. “Манныктар хаһыыларга көстөөччүлэр”, — диэн быһаарар Анатолий.

Мин киниттэн Евгений хайдах булбутун ыйыталаһабын.

”Бу өтөх онно. Сир ирэн аллараа түһэн истэҕин аайы, бу маллар үөһэ хаалан испиттэр быһыылаах. Онон чычаас баҕайы сиртэн булбут. Бэйэ-бэйэлэриттэн 1–1,5 м курдук тэйиччи сыталлар үһү. Алтан уонна туос иһиттэр түгэхтэрэ баарынан сылыктаатахха, киэргэллэри онно укпут буолуохтарын сөп”, — диэн Анатолий кэпсээнин түмүктээтэ.

Салгыы түмэл этнографическай секторын исписэлииһэ Василий Попов кэпсиир:

“Социальнай ситимнэргэ кылаат көстүбүт диэн суруйбуттар этэ, ол эрээри бу кылаат, баайы кистээһин буолбатах. 1975 с. Анатолий Гоголев салалтатынан Горнай улууһун Солоҕон нэһилиэгэр Оргумай диэн сиргэ икки өтөҕү булбуппут. Икки дьиэлээх этэ. Биирдэстэригэр дьахтардаах эр киһи өлүктэрэ сыталлара. Эр киһи аттыгар оноҕос, батыйа баара, дьахтар аттыгар таҥаһын киэргэллэрэ, оҕуруолар ыһылла сыталлара уонна быһах туруору анньыллан турар этэ. Анатолий Игнатьевич маны XVII үйэтээҕи дьон диэн быһаарбыта. Ити саҕана күүс өттүнэн дьаһааҕы хомуйаллара, дьаһаах хомуйабыт диэн атын да дьон сылдьыбыт буолуохтарын сөп. Өлөрөн баран дьиэни умаппыттар диэн сабаҕалаабыппыт. Онон бу Тамалакааҥҥа көстүбүт оҕуруолаах таҥастары, киэргэллэри, тимирдэри Оргумай диэн сири кытта ханыылыы көрдүм. Иккис сабаҕалааһын — былыр сыстыганнаах ыарыыга өлбүт дьону таһыттан кэлэн дьиэлэрин уматан кэбиһэллэрэ. Онон бу кистэлэҥи аныгыскы археологическай хаһыылар чопчу быһаарыахтара. Онон археолог син биир криминалист-силиэдэбэтэл курдук үлэлиир”.

Василий Васильевич, маннык соһуччу булумньулар улахан арыйыылары оҥороллор диэн туран, былыргы маллары булбут Евгений Тоскиҥҥа ис сүрэҕиттэн махталын тиэртэ.

САНАА

Николай Макаров, СӨ Култуурунай нэһилиэстибэни харыстыыр управлениетын салайааччыта:

— Историческай сыаннастаах малы-салы, кылааты, былыргы көмүүнү, о. д.а. булбут киһи СӨ Култуурунай нэһилиэстибэни харыстыыр управлениетыгар биллэрэр эбээһинэстээх. Ол кэннэ былаас уорганнара эбийиэк историческай-култуурунай сыаннаһын быһаарыахтаахтар. Археологическай нэһилиэстибэ эбийиэктэрин эбэтэр булумньуларын көрдүүргэ аналлаах тиэхиньиичэскэй сириэстибэлэр эбэтэр сири хаһар массыыналар анаан көҥүллээх археологическай хонуу үлэлэригэр эрэ туттуллуохтарын сөп.

Үөһээ Бүлүү улууһугар соһуччу көстүбүт булумньуну Управлениеҕа биллэрбиккит иһин улахан махталбытын тиэрдэбит.

ААПТАР ХААРТЫСКАҔА ТҮҺЭРИИЛЭРЭ