Тамалакаан Тамарата

Оҕо эрдэхпинэ ыалларым ону-маны кистээн баран, «ол ханна сытарый?» диэн сураһаллара. Онуоха мин ханна сытарын чопчу этэрим. Оччоҕуна дьоннорум сирэй-сирэйдэрин көрсөн кэбиһэллэрэ уонна «хантан билэҕиний?» диэн ыйыта сатаан ынньаҥалаталлара.

Кэпсэтииттэн

Биирдэ Тамалакаан Тамарата айылҕаттан ураты күүһүн, кыаҕын туһунан сэһэргэһии буолбутугар бииргэ үлэлиир кыыспыт: «Кини мин эдьиийим, ийэм бииргэ төрөөбүт балта»,- диэбитэ. Ону истэн дьахталлар быһыытынан, «уой-аай», «һуу-һаа» бөҕө буола түспүппүт.

— Эдьиийим аан бастаан ону-маны “ көрөр” буолла. Ыаллар күүлэлэригэр хас кырбас эт баарыттан саҕалаан, муосталарын кырааската хайдах өҥнөөҕөр тиийэ, хайы нэһилиэккэ күөллэрин аттыгар мас үүнэн турарын субу тэлэбиисэринэн көрөн турар курдук кэпсиир. Ону ийэм аах: «Аны итинник тыллаһыма, сүрэ бэрт, бостуой дьон элэгэр киириэҥ» , — диэн саба саҥараллара. Дьиктитэ, кини тугу этэрэ, кэпсиирэ түөрэтэ туолан иһэрэ.

2018 с. күһүн биһиги, эдэр ыал, саҥа дьиэ туттан киирбиппит. Алаадьы буһаран эһэккээммитин аһатыахтаахпытын, дьиэни ыраастатыахтаахпытын бэркэ диэн билэрбит. Онон чугастыы эдьиийбититтэн көрдөспүппүт. Тутатына тоҕо эрэ көрдөһүүбүт кыаллыбатаҕа, наар туох эрэ харгыстыыр, арыт баран-кэлэн хаалара. Биир күн киирэн кэлээт, өмүрэх курдук, алаадьылыы охсуҥ диэбитэ. Ол курдук дьиэбит ыраастанар бото-болдьоҕо тиийэн кэлбитэ. Таарыйа бэйэбитин кытта арчылаабыта. Саҥа тутуу буолан күрүөтэ-хаһаата суоҕа, мэччэккэй олорорбут. Тамара эмискэ баҕайы: «Аны сайын төгүрүччү олбуорданыыһыгыт», — диэбитэ. «Саатар төгүрүччү ээ, ол хантан харчыланан олбуорданабыт?» — диэбиппит өс-саҕа буолан. Тамара салгыы: «Хайа, доҕоор, дьиэҕит аттыгар үрүҥ көмүстүҥү өҥнөөх массыына турара көстөр дии», — диэбитэ. «Тууй-сиэ, аны массыына диэ”, — оҕо массыыната да сатаан ылынар кыаҕа суох дьон хантан массыыналаныахпытый, күлүстүбүт. Ол олорон дьиэ ис бараана сотору уларыйыахтааҕын, ааркабыт, кирилиэспит кырааскатын өҥө сырдатыллыахтааҕын эппитин кулгаахпыт нөҥүө аһардан кэбиспиппит. Өр-өтөр буолбатаҕа, кырдьык, ол саас үрүҥ көмүс “Виш” массыына ылыммыппыт, сайыныгар кэлэн тэлгэһэбитин бүтүннүү олбуордаабыппыт, күһүнүгэр кирилиэспит, ааркабыт өҥүн сөбүлээбэккэ, кылбаа маҥан кыраасканан соппуппут. Биирдэ өйдөөбүппүт, Тамара тугу эппитэ барыта чахчы буолан хаалбыт, сөрү диэн сөхпүппүт.

Бу иннинэ үөрэхпин бүтэрэн, дойдубар учууталлыы кэлбитим. Алтатыгар сылдьар оҕолоохпун. Күһүн мед.көрүүнү ааһарбар гинеколог алта сыл тухары оҕо үөскээбэтэх, онон «бесплодие 3-й степени» диэн диагноз туруорбута. Испэр соһуйбутум эрээри, саҥа үлэлээн иһэн оҕолонуом дуо диэн аахайбатаҕым. Халлаан тымныйыыта ааһан иһэн эдьиийбэр чаардаабытым. Чэйдээн бүтэн сэһэргэһэ олорон дьээбэрэн испин туппута уонна: «Кырачаан киһичээн, баар буол, баар буол»,- дии-дии испин имэрийбитигэр кыбыстыбытым аҕай. Ол эрэн, бесплодие диэн диагнозтаахпын билэн аҕай олорор буоллаҕым. Хантаан, аныгыс ыйыгар ыарахан буолбуппун билбитим, — диир балта, Тамалакаан оскуолатын дириэктэри иитэр үлэҕэ солбуйааччы Наталья Валериевна Бабаранова. Кэлэр сылга ким кырачааннаныаҕын эттэҕинэ кыргыттар өһүргэнэн бөҕө буолаллара. Онтулара эмиэ сөрү сөп буолара.
Эдьиий бэйэтэ оонньуулаах-көрдөөх, олох тэтиминэн муоданы сүрдээҕин сэргиир, оҥостубут-туттубут дьахтар. Киниэхэ анаан-минээн ыарырҕатар боппуруостарын быһаартараары миигиннэн ыйыттара сатыыллара баар суол. Ону мин бэйэтигэр төлөпүөннээн билсиҥ, киһинэн нөҥүөлүүрү сөбүлүө суоҕа диибин. Өссө сорохтор токуруйа кырдьыбыт эмээхсин курдук өйдөрүгэр оҥорон көрөллөр эбит этэ.

Биирдэ улуус кииниттэн билэр ыалларым: «Тамаралыын кэпсэппиппит, онон кинини көрсө баран эрэбит, эйиэхэ таарыйыахпыт»,- дэстилэр. Мин күнү быһа кэтэстим. Дьоннорум ууга тааһы бырахпыттыы сүтэн хааллылар. Онтон хас да ый кэнниттэн кэпсээтилэр. Арай, тыраасса суолунан көтүтэн иһэн массыыналара эмискэ иннинэн да, кэннинэн да барбат буола турунан кэбиспит. Тахсан көрө сатаабыттар да, дьиэги булбатахтар. Аара айан суоппардара тохтоон эмиэ сирийэн көрбүттэр эрээри, массыына туга да алдьамматах-кээһэммэтэх. Оннук кураанаҕынан сордоно сатаан баран сылайан, хараҥаҕа ылларан, төннүөххэ дэһээттэрин кытта көлөлөрө үлэлээн тигинээн барбыт. Онтон эмиэ аадырыстанан кэлбиттэрэ отой даҕаны Тамалакааны ааһа баран хаалбыттар, букатын даҕаны Бүлүү диэки тэптэрэ турбуттар. Үһүс сырыыларыгар тиийбиттэригэр Тамаралара: «Бото болдьох дьэ, кэлбит. Ол иннинэ хайдах да көрүһүннэрбэттэр», — диэбитигэр эттэрэ тымныйан ылбыт. Кырдьык, туох барыта кэмнээх-кэрдиистээх эбит. Билигин да сэрэбиэйдэтиэн, билгэлэтиэн баҕалаахтар олус элбэхтэр эрээри, бириэмэҕит кэлэ илик, олус ыксаамаҥ диэн аараттан уоскутабыт.

Онтон хамсык саҕана, тохсунньуга, эдьиий сылаабайдаан дьону кытта алтыспат буолбута. Билэр кыыһым төлөппүөннүүр: «Наташа, биһиги Тамараҕа таҥхалыы бараары сылдьабыт, ону субуоннаатахпытына ылбат. Хайыыбытый?». «Оо, ол аата чугаһаталаабат эбит». «Суох, биһиги элбэхпит, бары мустан син биир барабыт», — диэт, төлөпүөнүн саба тутан кэбистэ. Сотору буолаат эрийэн: «Бу кэллибит даҕаны, тиэргэнигэр хап-хара ыттара отой уоскуйбаттар, куттанан массыынаттан түспэккэ олоробут», — диир. Тамара хантан хара ыттарданыай, куоската да суох. Кыргыттар соннук түспэккэ төннүбүттэр. «Ол аата эһиги ыйыппакка кэлбиккитин сөбүлээбэтэх», — диибин.

Киһини сөхтөрөрө үгүс. Эмискэ туран эрэ тугу баҕарар этэн кэбиһиэн сөп. Чэ, холобур: «Оок-сиэ,…… икки этээстээх улахан дьиэ туттубуттар», — диэтэҕинэ ыйбыт сирэ кубус кураанах нэлэһийэн сытар. Утаакы буолбат, тустаахтар соннук дьиэ тутан дьэндэтэн таһаараллар. Иэдээннээх хамсык ыарыы кэлэрин эрдэттэн билбитэ. Ньурбаттан үлэлээн сылайан аҕай кэллэ уонна миэхэ туһаайан этэр: «Онно тиийэн дьикти баҕайыны көрдүм ээ. Туох эрэ буолаары гынна быһыылаах. Мааска кэппит, харахтара эрэ көстөр бүтэй маҥан таҥастаахтар кэллилэр итиэннэ киһи бөҕө сууллан сыталлар. Арааһа, радиация дуу, биитэр химическай туох эрэ буолара буолуо дуу», — диир. Мин эмиэ онно сөбүлэһэн тоҥхоҥнуубун. «Ити эрэ буолбатах, өссө араас көстөр. Ону эһигини уолуйуохтара диэн кэпсээбэппин»,-диир. Арааһа, билиҥҥи байыаннай дьайыыны билбит буолуон сөп.

— Отой ыраахтан кэлээччилэр хаһан да үктэммэтэх сирдэригэр хайдах дьиэтин-уотун булабытый диэн долгуйаахтыыллар эбит. Ону маннык түгэн буолан турардаах. Айанньыттар Тамалакааҥҥа чугаһаан истэхтэринэ, тыраасса кытыытыттан биир маҥан ат ойон тахсыбыт уонна арыаллыыр киэбинэн атын сиринэн бараары гыннахтарына күөйэн ыла-ыла эдьиий дьиэтигэр аҕалтаабыт уонна дьиҥнээх хаһаайын курдук тэлгэһэҕэ киирэн хаалбыт. Ити эһиги маҥан аккыт сылдьар дуо диэн ыалдьыттар сураспыттарын бастаан өйдөөбөтөх. Онтон сиһилии истэн баран бэйэтэ кытары улаханнык соһуйбут этэ.

Аны мин Тамалакаан олохтооҕо, учуутал Галина Васильевна Терентьева биирдэ кэпсээбитин эмискэ санаан кэллим. Сэрэбиэйдэппэтэҕин үрдүнэн, Тамара Прокопьевна кинини батыһа сылдьан сотору уол оҕолонууһугун, уол кута көстөр диирин бастаан баардылаабатах. Ону: «Чэ, хотуй, төһө да кынчарый, уолланаҕын, онон бүтэр», — диир эбит. Онто чахчы, уол оҕо аҕа ууһун тэнитэ бэлэх быһыытынан үөһэттэн айаатаан кэлбит. Кэргэнин икки быраата көрдөрүнэ кэлэ сылдьыбыттарын эмтээн-томтоон баран харысхал оҥорон биэрбит, сэрэтии бөҕөнү сэрэппит. Хомойуох иһин, иккиэн эдэрдэригэр тэптэрэн, сэрэтиини болҕомтоҕо ылбакка күн сириттэн күрэммиттэр. Уонна дьиктитэ, биир уол устубакка кэтэ сылдьар харысхалын ол күн умнан кэбиһэн иилиммэтэх. Сити киэһэ эрэйдээх бэйэлээх дьон илиититтэн олохтон хомолтолоохтук туораабыт.

— Дьэ, Тамара Прокопьевна, кэпсэтиигэ сөбүлэспиккэр махтанабын. Бастаан хайдах аһыллыбыккыттан саҕалыырбыт дуу. Туох дии саныыгын?

— Оннук, оннук. Оҕо сылдьан ону-маны барытын көрөрүм. Уулуссанан ааһан иһэн ыаллар дьиэлэрин курдаттыы көрөөччүбүн. Туох ханна ууруллан турара, сытара ырылыччы көстөрө.

Иннибэр тиэтэйэ-саарайа хааман иһэр киһи иһэ кытарарын соһуйа көрөрүм. Онтум кэлин өйдөөбүтүм, ыалдьар уорганнара “умайаллар” эбит. Аны үөһэнэн көтө сылдьар тураахтар, суордар, мэкчиргэ, элиэ кэлэн мин отой атын эйгэлээхпин этэ, сэрэтэ сатыыллар этэ. Киһи барыта ити көтөрдөр саҥаларын истэр, курдат көрөр дии саныырым. Ол иһин дьоммор туура тугу да быктарбатым. Ордук кыра кылааска туус маҥан ат буолан алаастарынан, тыаларынан сиэллэрэн тэлэһийэ сүүрэрим. Оҕолордуун мээнэ алтыспат, бэйэм бэйэбэр бүгэн тууйулла сылдьарым. Эрдэттэн сэрэтиини ылыммаккабын быһыылаах, элбэх улахан эппэрээссийэлэри ааспытым. Муҥурум тэстэн, тоҕус хонугу быһа өлөр-тиллэр мөккүөнүгэр сыппытым.

38 сааспыттан саҕалаан үс сылы быһа эттэтии сорун-муҥун билбитим. Төбөм хайы барыахтыы ыалдьара, сэниэ диэн саараама, суоҕа. Букатын атын сиргэ-уокка сылдьарым. Хотугулуу таҥастаах кырдьаҕас оҕонньордоох эмээхсин батыһыннара сылдьан эттэтиини аһардыбыттара (кэлин билбитим, хос эһэлээх эбэм эбиттэр. Иккиэн ааттара ааттаммат улахан ойуун уонна удаҕан үһүлэр). Ийэм барахсан ону суоллаан эмиэ баардаах эбит этэ. Сэрэбиэйдиирин өйдүүбүн. Ыалдьан эрдэ суох буолбатаҕа буоллар, баарын биллэриэхтээх этэ. Ыал дьон уопсай тылы булбакка салгыы хайдах буолабыт диэн ыксаан кэллэхтэринэ кыбыс кытаанах гына быа баайара үһү. Этэҥҥэ олоруох буоллахтарына быалара ыһыллан баран холбоһор, онтон арахсыах эрэ буоллаллар икки аҥыы хайдар эбит. Онтон аҕам өттүнэн эбэм Тамалакааҥҥа улахан уот киирэн истэҕинэ суһуоҕун ыстан, үрүҥ аһы ботугуруу-ботугуруу ыспытыгар уот икки өттүттэн киирэн иһэн умуллан хаалбыт. Ынах иһигэр утуйбут ньирэйдэри уһугуннарар эмиэ дьиктилээх эбит. Хос эбэм, ийэм эбэтэ Өлөөн Дьэлиҥдэтин үтүө-мааны кырдьаҕаһа. Ураты бэлиэлээх кыыс оҕо буолан орто дойдуга кэлбит. Ол маҥан кыламана, маҥан хааһа бастаан кэпсээҥҥэ киирбит. Инньэ диэбиккэ дылы, эдэрбэр биир сарсыарда кэргэним: «Хайдах буолаҥҥын кыламаҥҥын бурдугунан сотуннуҥ?» — диэбитэ сүөргүлээбиттии көрө-көрө. Мин дьээбэлиир диэн итэҕэйбэккэ ойон туран сиэркилэҕэ көрүммүтүм, аҥаар кыламаным чахчы маҥхайан хаалбыт. Күнү быһа суунан син иннин ылбытым. Туох баарбын барытын эттээн, маска ыйаан баран очоҕоспун субуйан ылан кып-кыра гына кырбастыыллар. Абытайдаах ыарыы диэн ол этэ. Эттээх-сииннээх бэйэм 37 кээмэйгэ түһүөхпэр дылы уҥуох-тирии буолбутум. Хараҕым уота өһөн, этим-сииним харааран көннөрү хамсыыр күлүккэ кубулуйбутум.

Бу иннинэ, 37-бэр, кырабын ыараханнык оҕоломмутум. Аҥаар бүөрдээх, мөлтөх сүрэхтээх дьахтары быраастар бопсубуттарын үрдүнэн, сааһырбыт киһиэхэ бу айылҕа анаабыт бэлэҕэ диэн утарсан, өллөхпүнэ эһигини буруйдаабаппын диэн сурук суруйан хааллаттарбытым. Ол барахсаным биирин туолуутун эргин эмискэ ыалдьыбытым. Түүнүн харахпын тымныппакка сору көрөрүм. Эбиитин атын саҥа-иҥэ, тыас-уус иһиллэрэ. Олохтон бараары сылдьар дьону хара күлүк батыһарын илэ бааччы көрөрүм. Бииргэ төрөөбүт эдьиийим тастан сылдьан оҕобун көрсөн, сүөһүбүн көрөн абыраабыта. Мин күнү күннүктээн сытан тахсарым. Эппитим курдук, үс сылы быһа эрэйдэммитим. Кулууп үлэһитэ ааттаах киһи бүллүтүөҥҥэ сотору- сотору барарым. Дириэктэрим ыалдьарбынан сирэй-харах анньан уурай диэбитин тулуйбакка, сайабылыанньа суруйан тохтообутум. Арыый аматыйан идэбинэн үлэлээри тылламмыппар туох иһин чугаһаппатахтара. Ол кэми билигин саныахпын букатын баҕарбаппын. Үлэтэ суох сылдьыыны этинэн-сиининэн билбит эрэ киһи мин оччотооҕу турукпун өйдүөҕэ.

Дууһам муунтуйан ыксаан оскуолаҕа муоста сууйааччынан киирбитим. Онно дэриэбинэттэн тэйиччи убайым дьиэтигэр олорорбут. Биирдэ сайын ойуурга киирээппин кытта үс чаччыгыныар айдаарбытынан көтөн кэлбиттэригэр араастаан үүрэ сатаабытым, эпчиргэлээн да көрбүтүм. Отой арахпатахтара. Эбиитин сымнаҕас сиргэ тэп диэбиттии төбөбөр хойуулаан кэбиспиттэрэ. Тэлгэһэм күрүөтүгэр атахпын укпуппар эрэ тэскилээбиттэрэ. Төбөбүн ыраастана-ыраастана киирбиппэр дьонум тоҕо төбөҕүн тоһуйа сылдьаҕын диэн күлсүбүттэрэ. Мин күлүөхпүн да, ытыахпын да билбэтэҕим. Уу сылытта охсон баттахпын суунар аакка барбытым. Ол күн төбөм ыалдьан тулуппатаҕа. Ордук сүүһүм кэһэппитэ. Нөҥүө күнүгэр сарсыарда сүүһүм оруобуна хабайар хаба ортотугар үс хатаал тахсыбыта. Арааһа, кутургуйа быһыылаах диэн ыксаан балыыһаҕа сүүрэн тиийбитим. Били остуоруйаҕа курдук, биир хоноот биирим сүтэн хаалбыта, иккис күнүгэр иккиһим, үһүс күнүгэр үсүһүм сүппүтэ. Ону даҕаспытынан дьиэбэр чугастааҕы нэһилиэктэн дьахталлар кэлбиттэрэ.

Мин ол иннинэ хаартынанан сэрэбиэйдиирим. Кыһалҕаларын кэпсээбиттэригэр сонно хаартыбын ылан бырахпытым. Арай хаартыларым туран хааман барбатылар дуо? Ону ыксалынан хомуйа тутаат, киэр элиппитим. Итиэннэ дьахтары көрөн олорон кэргэнэ хайдах, ханна суох буолбутун эппитим. Сибээс мөлтөх буолан, хас да хонон баран төлөппүөннүүллэр:» Киһибитин булбатыбыт, таҥас эрэ көһүннэ, онто да кини таҥаһа буолбатах. Онон бэйэҕин манна аҕалаары гынабыт»,- диэбиттэрин бас быстарынан аккаастаммытым. Уопсайынан, өлбүт киһиттэн наһаа куттанабын, билигин даҕаны саллабын. Онуоха аттыбар көстүбэт киһи саҥата бар диэн ордоотообута, субу аккаастаан баран аны барабын диэбиппин кулгааҕым эрэ истэн хаалбыта. Тиийбитим, үүт-үкчү ойуулаабыт халлаан күөх кырааскалаах күүлэм, тэлгэһэҕэ үс тиит холбуу үүнэн турара, аллараа сүүрэн түһэ сылдьыбытым-хаппыт мас бэйэтинэн бу хороллон турара, дулҕа баарын курдук баара.

Харахпар эмиэ атын көстүү арыллыбыта. Инсуллуу сылдьыбыт эр киһи чалбараҥҥа сылдьан баран комплекс диэки барбыт. Онтон дьиэтигэр төннөн кэлэн ойоҕунаан киҥир-хаҥыр саҥарсыбыттар. Онуоха тахсан бу хаппыт мас аттынан туора-маары айаннаан барбыт- урукку ыарыытын тииһигэ киирэн охтоот тыла суох бараахтаабыт. Ону саҥа таһааран эппиппэр төрүт мэлдьэһэн кэбистилэр. Өссө миигин шарлотанкаҕын дии-дии дэлби саҥардылар. Мин чахчытын билэн турар буолан кыыһырбатым, арай төбөм ыарыыта баарын биллэрэн кэйиэлиириттэн ыксаан дьиэбэр илдьиҥ диэн көрдөспүтүм.

Кэлэн үс күнү быһа хотуолуу-хотуолуу суорҕаннаах тэллэххэ сыппытым. Ол тухары айахпыттан хара туох эрэ тахсара, тугун бэйэм да билбэтэҕим. Онтон төлөппүөн кэлбитэ. Кыһалҕалаах дьахтар хас да күнү быһа эрийэн дьэ, кэлбит. «Бука баһаалыста бырастыы гын. Барыта эн эппитиҥ курдук, аһааһын баар этэ. Киһибит көһүннэ, инсуллаан өлбүт эбит»,-диир.

— Оччоҕо бу бастакы көрүүлэнии диэххэ сөп эбит дии?

— Бэйэм бастакы көрүүм бу түгэнтэн саҕаламмыта дии саныыбын. Сэрэбиэйдээри гыммыппар хаартыларым хааман бартара диибин дии. Ити аата миигиттэн тэйбиттэр, суолбуттан туораан биэрбиттэр. Ол оннугар атын дьоҕурум аһыллар буоллаҕа. Мантан ыла истиһэ-истиһэ кыһалҕалаахтар бэйэлэрэ кэлэн, сорохтор куйаар ситиминэн, төлөппүөннээн сүтүктэрин, атын да боппуруостарын сураһар буолбуттара. Соҕурууттан, бэл, кыраныысса таһыттан тиийэ көрдөһөллөр. Лаптев муоратыгар түспүт киһини дойдубар олорон булан биэрбитим, ол эрэ буолуо дуо, олоххо араас сүтүк элбэх, мунуу- тэнии, кыһалҕа буолунай буоллаҕа. Тугу кыайарбынан ыраахтан, чугастан көрөн көмөлөһө олоробун.

— Миигинниин биэс хааһах диэбиккэ дылы, мин эмиэ хаартыска ыытан билгэлэтэн турабын. Үс сыллааҕыта тугу эппитиҥ-тыыммытыҥ барыта туолан, сөҕөн билигин сэргэстэһэ олоруохпун куттанар эбиппин. Саатар хас сааспар уларыйыы буоларын, ситиһии кэлэрин барытын-барытын кэпсээбитиҥ дии. Хата, чааһыгар, мүнүүтэтигэр тиийэ эппэтэх диэн этим тымныйан ылар.

— Куттанабыт дииллэриттэн сонньуйабын. Мин ол оннук кутталлаах киһибин дуо? Икки өттүттэн бэриһиннэриилээх буолан бар дьоммор көмөлөһө сырыттаҕым эбээт. Эн ити аһыллыы туһунан ыйыттыҥ дии. Аһыллыы эттэтиитэ суох хайдах да сатаммат. Биирдэ эрэ эттэтиини ааспат эбиккин. Ыарахан суол.

— Кыаллар буоллаҕына, кыратык быктаран ааһаҕын?

— Көрдөспүтүҥ эрэ быһыытынан бэрт кыратык. 42-бэр 40 хонук устата эмиэ сордоммутум. Испин тоҕута саайталаан баран сырдьыгыныы турар арыылаах таҕааҥҥа бырахпыттара. Аа, абытакаай абытай, күнүм бүгүҥҥүлээх эрэ эбит, өллүм дии санаабытым. Эт -этим умайан “өй-мэй “ барбытым, оргуйан бидилийэр арыы эппин-сииммин оборон ылбыта,онтон эмискэ баарбынан-суохпунан кэдэс гынаат, аны мин итиилии соппойон ылбытым. Итиэннэ баарбынан-суохпунан биллибэт күүстэри кытары охсуһан тиниктэһэн баран, мин кыайдым диэн хаһыытаабытым. Онуоха хантана да биллибэт:  «Эн тохсус үрдэли аастыҥ. Аны 52-гэр биллиэхпит»,-диэн саҥаны чуолкай истибитим. Оо, хайы муҥун бүппэт, түгэҕэ биллибэт тургутуунуй, эмиэ ыарыы муҥун билэн эрдэҕим, айака да диэн санааҕа-онооҕо ылларбытым…

Болдьохтоох 52-бэр төрүттэрим дойдуларыгар тиийбитим. 40 м. үрдүктээх хайаҕа тахсан турбутум. Кэтэспит курдук, бары саба түһэн эбээннэр кыталык ойуулаах таҥастарын кэтэрпиттэрэ. Ону кэппитинэн дойдубар кэлэн үөһэнэн үстэ эргийбитим.”Дьэ, ситтиҥ-хоттуҥ!”-диэбиттэрэ өрө көтөҕүллүүлээхтик. Итини барытын түөһэн эридьиэстии барбаппын. Олоххо кистэлэҥҥэ тутуллар түгэн элбэх. Ол курдук мээнэ быктарыллыбат быһыы-майгы баар буоллаҕа. Бүгүн миигинниин сэһэргэһэргэ санаммыккар эйиэхэ наһаа махтанабын.

Түгэнинэн туһанан, саха киһитэ мастаах буолуохтаах диэн этиэхпин баҕарабын. Баччалартан саҕалаан тиити кууһан тура түһүөхтээххин. Эйиэхэ сылы быһа күүс-уох киирэр. Сайыҥҥы кэмҥэ күөх окко сытар куһаҕана суох. Сискиттэн саҕалаан дьикти үчүгэй сүүрээн эккэр-сииҥҥэр тарҕанар. Күн тахсыытын көрсөр дьол! Тахсан эрэр күҥҥэ икки илиигин уунан күүс-күдэх ылаҕын. Айылҕа бары кэрэтин, баарын-суоҕун эйиэхэ бэлэхтиир, дууһаҕар уоскулаҥ уйаланар, сүрэххэр сырдык санаа саҕыллар.

— Тамара Прокопьевна, эйигин байыаннай дьайыыны эрдэ билбитэ дииллэрэ чахчы дуо?

— Оннук курдук. Арай улахан баҕайы тэмэлдьигэннэр көтө сылдьан саарыктары быраҕаттыыллара чаастатык көстөр буолбута. Буруо-тараа быыһыгар аймалҕан, өлүү-сүтүү итиэннэ миэхэ ааттаан кэлбит уолаттар онно сылдьалларын көрөрбүн аргыый сэрэтэн кэпсии сатыырым. Ону эдэр уолаттар барахсаттар букатын итэҕэйбэттэрэ. “Эдьиий, маннык күндэлэс күннээх, эйэлээх олоххо туох сэриитэ буолуой, айыы даҕаны”,- дэһээхтииллэрэ… Хамсык саҕана киһи киһиттэн тэйэрин, куоталларын курдат көрөн дьиибэргиирим. Төрүттэрим сотору-сотору кэлэн прививканы икки атахтаах ылбатын сэрэтэ сатыыллара, тириэрт диэн дьаныһан туран көрдөһөллөрө. Арыгы эмтээһинин эмиэ кырдьаҕастарым туруорсубуттара. Инньэ гынан, чөл олоххо үктэнэн ИП тэриммит, туспа дьиэлэммит-уоттаммыт, уопсастыбаҕа көхтөөхтүк кыттар буолбуттарыттан мин уйадыйа үөрэбин. Үөрэбин оҕоломмот тыйыс дьылҕалаах эдэрдэргэ оҕо кутун иҥэрэрбиттэн, сол оҕолорум улаатан киһи-хара буолалларыттан, муммут уолаттарга суолларын аһарбыттан.

—  Тус олоххуттан сэгэтэн ылларгын…

— Үс оҕолоохпун. Түөрт мип-минньигэс сиэннэрдээхпин. Улахан тапталынан холбоспут кэргэним үс сыллааҕыта олохтон туораабытыгар тугун кистиэмий, олоҕум огдолуйан ылла. Ол кэмҥэ уолум аны сэриигэ барбыта. Утуйбакка уһуутуу сытан төһөлөөх харах уутун сыттыкпар тохпутум буолуой? Олох киһиэхэ биирдэ эрэ бэриллэр. Ону чиэһинэйдик, үтүө суобастаахтык олоруохха наада. Мин билигин Бүлүү Халбаакытыгар таптыыр идэбинэн кулуупка директордыыбын. БаҺылыгым ыҥыран үлэлэтэ сылдьарыгар муҥура суох махталлаахпын. Бу дойдуну олус сөбүлээтим, дьоно-сэргэтэ аламаҕайдар, туора киһи диэн туората көрбөттөр. Хас биирдии ото-маһа чугас, ойуура сырдыгынан, сылааһынан угуйар. Сороҕор отой чугаһаппат ойуур баар буолар. Халбаакы бары өттүнэн миэхэ аһаҕас, истиҥ эйгэлээх. Үтүөкэн дьон миигин тулалыылларыттан санаам көтөҕүллэр, туох эрэ кэрэни айан таһаарыахпын баҕарабын. Дьонум-сэргэм, бэйэ-бэйэбитин харыстаһыаҕыҥ, киһи диэн олус кэбирэх, бүгүн баар, сарсын суох.

— Дойдугуттан тоҕо барарга быһаарынныҥ?

— Ол эмиэ кэккэ биричиинэлэрдээх. Үлэ баарын үрдүнэн ылбатахтарыттан наһаа хомойбутум. Дьон сэнэбилин, киһи киһини тэпсэ сатыырын эппинэн-сиимминэн билэн хомолтом харах уута буолан иэдэспинэн сүүрэр. Ол эрэн, үтүө санаа хаһан баҕарар өрөгөйдүүр. Мэлдьи үчүгэйи түстүүр буоллахха, олоҕуҥ кустук сэттэ өҥүнэн дьэрэлийэр. Мин Халбаакыга кэлиим эмиэ туох эрэ үчүгэйгэ буолуо дии саныыбын.

РФ норуотун эмчитэ, күүстээх көрбүөччү Тамара Прокопьевна Верховцева-Тамалакаан Тамарата инникитин улуус киинигэр Арчы дьиэтэ тутуллара буоллар диэн сырдык ыралаах. Байыаннай дьайыыттан сылтаан эдэрдэр тимир хоруоптанан кэлиилэрэ төрөппүттэргэ, кэргэттэригэр, оҕолоругар төһөлөөх охсуулааҕый, ыарыылааҕый, тустаахтар уйулҕалара хамсаан, утуйар уулара көтөн дууһалара моруу буолан сордоноруй? Эрэйдээхтэр уоскуйаары церьковтарга сылдьаахтыыллар, чугас киһилэрин сырдык кэриэстэригэр чүмэчи туруораллар. Сордоох кирэдьиит сэрии толоонугар дьон бөҕөнү умса анньаахтаата. Арай дьиҥ сахалыы тыыннаах Үөһээ Бүлүүгэ Арчы дьиэтэ тутуллара буоллар, Тамара курдук айылгылаах киһи сүбэлээн-амалаан, сааһылаан дойдутун дьонугар күүс-көмө буолуох этэ. Уонна биир курдук, сааһырбыт киһи дьиэтин-уотун, чугас дьоннорун, аймахтарын быраҕаттаан атын улууска үлэлии сылдьара хайдах да өйдөммөт. Өрөспүүбүлүкэни уҥуордаан дойдутун аатын дуораччы ааттата сылдьар сүдү талаан, дьиҥ саха дойдутугар олоруохтаах уонна күүһэ кыайарынан үлэлиэхтээх!

PS. Ыстатыйаны суруйан бүтэрэн Тамара Прокопьевна электроннай почтатыгар бэрэбиэркэлэтэ ыыппытым. Бу күн үлэлиир тэрилтэбэр интернет суох буолан үлэ тохтоон турбут эбит этэ. Техник уол кабинеппар киирэн баҕар, эн хоскор боруобат моһуоктаабыта буолаарай диэн эргиччи көрүөлээбитэ. «Интернет баар буолан сурук ыыттым ини. Сибилигин аҕай «письмо отправлено» диэн тахсыбыта, ситимҥэ туттум диэн бу эмиэ биллэрдилэр», — диибин. Уол компьютеры көрөөт : «Интернет суох диэн бэлиэ турар. Онтон эйиэхэ чахчы почтаҥ үлэлиир эбит. Оскуола үрдүнэн эн эрэ сибээстээххин. Ол аата бу туох диэн буоларый, тоҕо ала чуо эйиэнэ эрэ аһылларый?» — били саҥа таһааран күлбүппүт тоҕо эрэ тохтообута. «Тоҕо диэтэххэ, сүдү талаанныын сибээскэ олоробун. Кини барытын ыраахтан көрөр-истэр, урууллуур. Өйдөөтүҥ дуо?».

Марта СИЛИГИЯНОВА, Үөһээ Бүлүү.