Сүбэһит: Тар туһата

Биирдэ “тар туһунан лиэксийэ ааҕаллар, амсаталлар үһү” диэни истэммин, онно бардым. “Бу төрүт ас тоҕо умнулунна, амтана хайдах буолуой, туох туһалааҕый?” диэн интэриэһиргиир этим.

Чахчы, баҕалаахтар мустубуттар, олус интэриэһиргээн истэллэр, сорохтор суруналлар. Лиэксийэни ааҕааччы — биология билимин хандьыдаата, “Сөпкө аһааһын туһата” кинигэ ааптара Варвара Семенова. Сотору кэминэн кини тар туһунан кинигэтэ бэчээттэнэн тахсыахтаах.

Варвара Васильевна СГУ биологияҕа салаатын бүтэрбитэ. Валерьяна диэн оту чинчийэн, кандидатскай үлэтин көмүскээбитэ.

— Дьон куруук ыйытар этэ: “Эн үүнээйини үөрэтэҕин, туохха туһалаахтарый?” диэн. Оттон мин эмтээбэппин, үүнээйини сиэмэттэн саҕалаан, өлүөр-хатыар диэри кэтээн көрөбүн, чинчийэбин.

Хамсык саҕана дьиэҕэ олорон, үөрэтиэххэ наада диэн өйдөөбүтүм. Холистическай нутрициолог Вероника Хуснутдинова ыытар “натурохакинг” диэн үөрэҕэр үөрэммитим. Бу дьыл кэминэн сөпкө аһыырга үөрэтэр үөрэх өбүгэлэрбит аһылыктарыгар сөп түбэһэр эбит диэн санааҕа кэлбитим. Саха аһын чинчийбит дьон кинигэлэрин аахпытым. Холобур,
А. А. Саввин былыр саха 70 көрүҥ үүнээйини аска туһанара диэн суруйар. Үүнээйи саха аһыгар улахан оруоллаах этэ.

Килиэп кэлиэр диэри бары тарынан аһаан олорбуттара. Онтон ол са5анаа5ы миссионердар, хомуньуустар да “сытыйбыт аһынан аһыыгыт” диэн таҥнары аҕытаассыйалаан, хаалынньаҥ олох көстүүтэ буолан, умнуллан хаалбыта.

Бэс сутуката

— Билигин “үүт аһы аһаамаҥ, аллергиялатар” дииллэр. Тоҕо маннык буоларый? Билиҥҥи ынах боруодата аһара “тупсарыллан”, үүтүн белогун (бета-казеин) молекулата улахан, А1 тииптээх буолан, оһоҕоско сатаан буспат, аллергияны уонна сүһүрүүнү үөскэтэр. Оттон аборигеннай боруода сүөһү уонна коза, бараан үүтэ А2 тииптээх, кыра молекулалаах буолан, олус туһалаах. Саха ынаҕа бу боруодаҕа киирсэр, аллергияны үөскэппэт, олус иҥэмтиэлээх, эмтээх үүттээх. Тар суораттан оҥоһуллар, араас туһалаах эбиликтэрдээх. Тар пребиотигы уонна пробиотигы солбуйар кэлим ас буолар.

Аһытыллыбыт аһы астыырга сахалар маастардар, тыһыынчанан сылларга чочуйбут ньымалаахтар. Аһытыллыбыт ас киһиэхэ түргэнник иҥэр, элбэх битэмииннээх, минераллаах, саамай сүрүнэ, ферменнэрдээх. Онон тар сүрүн аһылыктара буолара. Ымдааны, аҕырааны, үөрэни, бутугаһы, хайаҕы күн аайы сииллэрэ. “Сахалар араҕас арыыны сиэбэттэр, үрүҥ арыыны сииллэр” диэн биир айанньыт суруйбута. Ол аата арыыга аһыы суораты эбэн, ытыйан, хайах оҥороллоро, аһытыылаах арыыны сииллэрэ.

Сахаларга тоҕо цинга ыарыы суоҕай? Бу ыарыы С битэмиин тиийбэтиттэн үөскүүр. Билигин С битэмиини оҕуруот аһыттан, фруктаттан эрэ ылабыт дии, былыр ол суох буоллаҕа. Сахалар күннээҕи астарыгар бэс сутуката элбэх этэ. Килиэп курдук сииллэрэ. Бэс ыйын ортотуттан окко киириэххэ диэри бэс сутукатын анаан хомуйаллара. Ол иһин бэс ыйа диэн ааттаах. Бэс суох сиригэр тиит сутукатын туһаналлара. Сутука диэн бэс, тиит хатырыгын анныгар сытар сымнаҕас субаны, камбийы ааттыыллар. Эдэр маһы суулларан, субатын хастаан ылан, күҥҥэ куурдаллара, хатаран баран, кэлиигэ уган, мэлийэллэрэ. Сутука бурдугун тарга, үөрэҕэ, бутугаска кутан сииллэрэ.

Бэс сутукалаах тарга клетчатка, бактыарыйалар бааллар. Сарсыарда бэс сутукалаах тар хааһыны сиэбит киһи киэһээҥҥэ диэри тот сылдьара.

Тары оҥоруу ньымата

— Кинигэлэргэ тар туһунан суруйуу баар эрээри, чопчу ырысыаба суох этэ. Аны туран, өйбүтүгэр-санаабытыгар хааччах элбэх, “аһыйбыт ас — буортуйбут ас” диэн өйдөбүл киирэн хаалбыт. “Сыыһа туттуом” диэн куттал баар.

Онон ким эрэ астаабыт, табыллыбыт ырысыабын көрдөөбүтүм. Ньурба Маалыкайыгар олорор, 80‑ча саастаах Ольга Ушканова эдьиийиттэн, ийэтиттэн үөрэнэн, тар оҥорор эбит этэ. Ону сураһан, ырысыабын ылан, бастаан 8 буолан, оҥорбуппут. Күһүөрү, атырдьах ыйын ортото саҕалаабыппыт.

— Дьиэҕэ, кыбартыыраҕа оҥоруохха сөп дуо?

— Төрүт ас сиргэ чугаһатар буоллаҕа. Онон даачаҕа оҥоруохха сөп. Сөрүүн сиргэ туруохтаах, кыраадыһын тутуһуллуохтаах. Мин бэйэм даачам суох буолан, дьүөгэм даачатын аттыгар, быраҕыллыбыт учаастакка куурусса уйата баарын булан, өрөмүөннээн, ис өттүттэн таҥаһынан бүрүйэн, тар хоспоҕун оҥорбуппут. Кырынаас сытын сөбүлээн кэлэн, сии сатыыр этэ. Ол иһин талаҕынан, хатыылаах дөлүһүөн угунан эрэһиэккэ оҥорбуппут.

Онон баҕалаах киһи быыс-хайаҕас булар, сатаан оҥорор.

— Эн тары сиир буолуоххуттан, бэйэҕэр уларыйыы баар дуо?

— Тары сиэтэххэ, аһы буһарарыҥ үчүгэй буолар. Онон иһи, үөһү эмтиир. Тара суох аһаабат буоллум, күн аайы сиибин. Тыҥыраҕым, сүһүөҕүм тубуста. Былырыын 50 лиитирэлээх баахха оҥостубутум. Дьиҥэ, 100 лиитирэ сөп буолуох эбит.

“Тугу аһыыргыттан доруобуйаҥ тутулуктаах”

— Бэтэринээринэй чинчийэр лабораторияҕа анаалыстаппыппыт. Тарга аһыы эйгэ үөскээн, рһ көрдөрүүтэ 3–5 эрэ этэ. Маннык аһыы эйгэҕэ куһаҕан бактыарыйа үөскээбэт, өлөн иһэр, оттон үчүгэй бактыарыйалар нуорманы таһынан элбэх этилэр. Бактыарыйаны син эмиэ сүөһүнү иитэр курдук, үчүгэйдик сыһыаннаһан иитэҕин, кэпсэтэҕин, ону истэр курдук.

Тас эйгэттэн уларыйыыны киһиэхэ бактыарыйалар биэрэллэр. Т.А. Колпакова (1933) Бүлүү бөлөх улуустарыгар эпидемиологическай эспэдииссийэтин чинчийиитин түмүгэр, тарга 32 психрофильнай (тымныыны сөбүлүүр) уонна психотрофнай (тымныыны тулуйар) бактыарыйалары булбута. Балар тымныыны, сылааһы кытта эриһэр буолан, олус тулуурдаахтар. Онон маннык үөскээбит бактыарыйалар киһиэхэ тулуурдаах буоларга дьайаллар. Сахалар ол иһин тулуурдаах, киэҥ көҕүстээх этилэр. Тугу аһыыгын да, этиҥ-сииниҥ онтон тутуллар. Киһи иммунитетын 80%-на оһоҕоһугар баар.

Түмүктээн эттэххэ, эппитинэн-хааммытынан аһардар аспытын көрүнэн, хиимийэлээх аһы аҕыйатан, төрүт аска төнүннэххэ, төрүүр-ууһуур ыччаппыт доруобуйата көнүө этэ. Оҕолор сытын, амтанын сөбүлээбэт буолуохтарын сөп. Ону кыраларыттан амсатан, туһатын кэпсээн, көрдөрөн, үөрэтиэхтээхпит.

Тар ырысыаба

— Эмээллээх баахха (биэдэрэҕэ) 3 лиитирэ суораты (кэпиири), 3 собо уҥуоҕун, 1 кус уҥуоҕун, 1 ытыс отону, 1 тутум кыа угун отун (бохсурҕаны, бэс сутукатын) кутан, булкуйан уурабыт. Нэдиэлэ аайы итиччэ бородууктаны эбэн биэрэн иһэҕин. Мин үстэ куппутум. Балаҕан ыйын саҥатыттан кутаргын тохтотоҕун. Күн аайы булгуччу булкуйуохтааххын. Сөрүүн сиргэ — хоспоххо, күүлэҕэ алтынньыга диэри туруохтаах. Алтынньы ортото тоҥорон бардаҕына, дьиэҕэ киллэрэн, сиидэлээн, тоҥороҕун. Хойуутун туспа илдьиритэн баран, хааһыга, аска кутуохха сөп. Бу күһүҥҥү оҥоруу.

Сайыҥҥыны бэс ыйыгар сиргэ дьаама хаһан баран, мас буочукаҕа кутан, күһүҥҥэ диэри оҥороллор. Сайыҥҥы ордук уохтаах буолар, уҥуоҕа барыта бэйэтэ ууллан хаалар. Дьэ, дьиҥнээх кальций бу сылдьар. Ол иһин былыр сахалар тиистэрэ, уҥуохтара бөҕө буолара.

Бутугас, аҕыраан

Бутугаһы оҥорорго ууга, үүккэ, арыы уутугар бэс сутукатын оргуталлар, лыыба балыгы эбэтэр, сыманы, онтон тоҥ тары куталлар. Хойуннараары унньуула (сусак зонтичный) силиһин куталлар, оччоҕо кисиэл курдук хойуу буолар.

Аҕыраан диэн отону, оту, балыгы оргутан баран, тары эбэллэр, туруоран, көөнньөрөллөр (ферментация).

«Саха сатаабат суох» дииллэр. Бу ырысыабы туһанан, ийэлэр, эбэлэр, оҥорон көрүҥ, төрүт аһы сөргүтүҥ, оҕолоргут, сиэннэргит доруобайаларын тупсарыҥ!

ХААРТЫСКАЛАР ВАРВАРА СЕМЕНОВА ТУС АРХЫЫБЫТТАН.