Тарбахха баттанар үөрэх кыһата

Дьокуускайдааҕы үп-экэниэмикэ кэллиэһэ биэс сылынан 100 сыллаах үбүлүөйүн көрсөөрү чарапчыланан, далааһыннаах былааны ылынан олорор. Элбэх оҕо сэҥээрэр, “туйгун сыаналаахтар үөрэнэллэр”, “бастыҥ хаачыстыбалаах үөрэх тэрилтэтэ үһү” диэн суон сураҕырар, Саха сиригэр биир тарбахха баттанар орто анал үөрэх кыһатын дириэктэрэ Анастасия Соломонованы кытта сэһэргэстибит.

Дириҥ устуоруйалаах

— Анастасия Васильевна, ааҕааччыларга билиһиннэрэ таарыйа, кэллиэс устуоруйатыттан сырдатан ааһарыҥ буоллар.

— 1930 сылтан орто үөрэх идэтин баһылаан, салгыы үрдэтинэн, судаарыстыбаннай үп салаатыгар элбэх каадыры иитэн-үөрэтэн таһаардыбыт, бүтэрээччилэрбитинэн киэн туттабыт. Быраактыкаҕа үрдүк сатабыллаахтарын билэр буолан, ханнык баҕарар тэрилтэ саарбахтааһына суох үлэҕэ ылар. Урут-уруккуттан үтүө үгэс салҕанар, саастаах преподавателлэрбит бэйэлэрин үөрэнээччилэрин иитэн-такайан таһаараллар. Хас бэһис оҕо финансистар көлүөнэлэрин салҕааччы буолар. Былырыыҥҥы ыйытык көрдөрбүтүнэн, оннооҕор төрдүс көлүөнэ финансистар кэлэн үөрэнэ сылдьаллар. Биһиги кэллиэспититтэн кынат анньынан тахсыбыт киэн туттар дьоммут элбэхтэр: Василий Протодьяконов‑Кулантай, Василий Кладкин, Иван Сухомясов, Галина Данчикова, Алексей Николаев, Владимир Птицын, Елена Лукина, Алексей Куклин, Николай Дегтярев, Михаил Присяжнай, Павел Багынанов, уо. д.а.

Күн бүгүн 900‑чэ кэриҥэ устудьуон үөрэнэр. Аахтахха, ситиһиибит үгүс. Ол курдук, “Профессионалы” идэ маастарыстыбатын чөмпүйэнээтин эрэгийиэннээҕи түһүмэҕэр урбаан, интэриниэт-маркетинг, буҕаалтыр учуота хайысхаларга устудьуоннарбыт сыллата ситиһиилээхтик кытталлар, өрүү үс иһигэр сылдьаллар. Өрөспүүбүлүкэтээҕи экэниэмикэ уонна салайар бөлөх исписээлинэстэригэр ыытыллар идэ олимпиадатыгар сыл аайы бириистээх миэстэлэри үллэстэллэр.

Быйыл устудьуоннарбыт Анна Егомина уонна Кристина Герасимова норуоттар икки ардыларынааҕы 1 С: Бухгалтерия 8.0 идэ күрэһигэр түмүктүүр түһүмэххэ тахсан, Москваҕа баран күрэхтэһэр чиэскэ тигистилэр. Туйгун үөрэхтээх, көхтөөх устудьуоннар Москваҕа буолан ааспыт быыстапка-пуорумҥа, Алексей Сундеев норуоттар икки ардыларынааҕы AI Journey оҥоһуу өйү туһаныы кэмпириэнсийэтигэр кыттан кэлбиттэрэ.

Ааспыт сылга демонстрационнай эксээмэни Саха сирин үрдүнэн 7 кэллиэс 13 устудьуона 100 баалга туттарбытыттан, иккитэ биһиги кэллиэспит оҕолоро Ольга Безрукова, Анна Сидорова буолаллар. Онон үөрэҕи бүтэрээччилэрбит, кинилэр салайааччылара Ил Дархан харчынан бириэмийэтин ылан тураллар. 2024 сылтан итинник өйөбүл орто анал үөрэх кыһатыгар оҥоһуллар буолбута үөрүүлээх суол.

Арассыыйа 500 бастыҥ тэрилтэтин кэккэтигэр

— Атын орто үөрэхтэртэн туох уратылааххытый?

— Орто анал үөрэх тэрилтэлэрин ортолоругар кэллиэспит үлэтин түмүгүнэн Арассыыйа 500 бастыҥ тэрилтэтин ахсааныгар киирбитэ. Аны орто анал үөрэх кыһаларын үлэлэрин көрдөрүүтүнэн биһиги Саха сирин 10 бастыҥ орто анал үөрэҕин тэрилтэтигэр хапсабыт. Быйыл Егор Афанасьевич Борисов үбүлүөйүгэр анаммыт «Инники идэҕэ хардыы» 18‑с төгүлүн ыытыллар научнай-практическай кэмпириэнсийэҕэ устудьуоннарбыт уонна кинилэр салайааччылара дьаныардаахтык кыттыбыттарын түмүгэр, кэллиэспит Саха сиригэр баар 46 анал үөрэх тэрилтэтин ортотугар 2‑с миэстэни ылан үөрүүбүт үксээтэ. 2014 сылтан ыытыллар “Педагогическай Аальпалар” күрэххэ бу сылга биһиги эдэр педагогтарбыт Айсен Седалищев, Екатерина Староверова, Александра Андреева “Идэни сөпкө талыыга бастыҥ бырайыак” диэн номинацияҕа кыайыылаах үрдүк аатын сүктүлэр уонна былырыын кыайбыт Мэдиссиинэ кэллиэһин анал бирииһин ыллылар.

Арассыыйа үрдүнэн орто үөрэх тэрилтэлэриттэн биһиги кэллиэспит эрэ үбү сөпкө туһаныы үөрэхтээһинигэр үс кииннээх соҕотох тэрилтэ буолар: үп кырааматынаһын сатабылын эрэгийиэннээҕи киинэ; өрөспүүбүлүкэ үп өттүнэн сырдатыыга волонтердарын ресурснай киинэ; Саха сирэ, Магадан (2023 сылтан) уонна Чукотка (2025 сылтан) үөрэҕин үлэһиттэрин идэлэрин таһымын үрдэтэр эрэгийиэннэр икки ардыларынааҕы мэтэдиичэскэй киин. Бу орто үөрэх тэрилтэтин быһыытынан сүрүн уратыбыт. СӨ Үбүн министиэристибэтин Харчыны сөпкө туттуу, үп култууратын таҥыы эрэгийиэннээҕи бырагырааматын бу кииннэр нөҥүө олоххо киллэрэбит.

Идэҕэ эрдэттэн бэлэмнээһин

— Үп-харчы хайысхатыгар төһө бэлэмнээх оҕолор кэлэллэр? Идэҕэ урутаан бэлэмнээһин хайдаҕый?

— Мин санаабар, идэҕэ бэлэмнээһин олох эрдэттэн, бэһис кылаастан саҕалаан барыахтаах. 2023 сыллаахха СӨ бастакы Бэрэсидьиэнэ М. Е. Николаев “Муусука”, “Успуорт”, “Омук тыллара”, “Саахыматы — оҕолорго”, “Бары уруһуйдуубут” биэс бырайыагы түмэр “Пять китов образования” үөрэҕин кэнсиэпсийэтин билиһиннэрбиттэрэ. Маны олус биһириибин, алын кылаастан саҕалаан киллэриэхтээхпит. Онтон 5–7 кылаастарга оҕо төрөппүт, учуутал көмөтүнэн идэ туһунан удумаҕалатыахтаах, идэни билиһиннэрэр араас туурдар баар буолуохтаахтар. 9‑с кылааска үктэнэригэр оҕо ханнык биридимиэттэргэ эксээмэн туттарыахтааҕын чопчу билиэхтээх, ол иһин 8‑с кылааһы түмүктүүрүгэр үөрэнээччи номнуо иннин-кэннин быһаарынан тахсыахтаах. Билигин араас профориентационнай тестэри ыыталлар. Бастатан туран, оҕо идэ ханнык хайысхатыгар чугаһын, ордук сэҥээрэрин быһаараллар. Баара-суоҕа идэ биэс хайысхата баар: человек-человек, человек-техника, человек-природа, человек-знак, человек-творчество. Хас биирдии хайысхаҕа 8 тыһ. идэ баар. Иккиһинэн, оҕо ханнык хайысхаҕа сыстаҕаһын, интэриэһин, бэлэмин биллэхпитинэ интэриэһин сайыннарарга эбэтэр ханнык эрэ хайысхаҕа сыһыарарга үлэлэһэбит. Үсүһүнэн, оҕону биридимиэттэргэ бэлэмнээн барабыт. Оҕо маны сөпкө өйдөөтөҕүнэ 9‑с кылааска ханнык биридимиэттэргэ эксээмэн туттарарын, ханнык биридимиэттэргэ бэлэмнэниитин күүһүрдүөхтээҕин чопчу билэр, былааннанар, эксээмэнин судургутук туттарар. Идэҕэ эрдэттэн бэлэмнээһини күүһүртэхпитинэ, орто, үрдүк үөрэхтэргэ үрдүк мотивациялаах оҕолор кэлиэх этилэр. Төһө даҕаны төрдүс көлүөнэҕэ тиийэ оҕолор, династиялар кэлэн үөрэнэллэр диэтэрбит, чопчу сыаллаах-соруктаах, баҕалаах оҕо өссө элбииригэр туруулаһабыт. Бүддьүөт миэстэтигэр туйгун кэриэтэ сыаналаах оҕолор киирэллэр. Ол эрээри, төлөбүрдээхтэн да, бүддьүөт миэстэтиттэн даҕаны үөрэҕин быраҕан барар оҕо ахсаана тэҥ. Ол аата ити этэр үлэ ситэ ыытыллыбатах, тиийбэтэх, ким эрэ ыйыытынан-кэрдиитинэн, ааһан иһэн талбыттар. Ол иһин үөрэх үлэһиттэрин тохсунньутааҕы мунньаҕын бу хайысхаҕа туһаайбыттара. Ил Дархан Айсен Николаев көҕүлээһининэн былырыыҥҥыттан “Мин бастакы идэм” бырайыак олоххо киирэн, билиҥҥитэ Саха сирэ 1200 оскуола оҕотун бэлэмниир. Биир оҕоҕо бүддьүөттэн 20 тыһ. солк. көрүллэр. Биһиги бүгүҥҥү туругунан алта улуустан 90 оҕону “ас-үөл табаарын атыыһыта”, “интэриниэт-маркетинг” идэлэригэр үөрэттибит. Холобур, интэриниэт-маркетинг үс ордук ирдэнэр идэлэр испииһэктэригэр киирэр. Онон бу бырайыагы биһириибит. Оҕо оскуоланы бүтэрэригэр аттестатын сэргэ номнуо идэлээх тахсар. Иккиһинэн, үөрэх тэрилтэлэрин даҕаны өйүүллэр. Инникитин өссө саҥа хайысхалары киллэрэр толкуйдаахпыт.

Үөрэххэ туттарсыы

— Дьокуускайдааҕы үп-экэниэмикэ кэллиэһигэр биир миэстэҕэ хас оҕо куонкурустаһарый?

— Сылларынан аттаран көрдөххө, биир миэстэҕэ ортотунан — 12–13 оҕо. Орто баал — 4,88. Кэллиэспит бэрт табыгастаах сиргэ турар. 150‑ча миэстэлээх уопсайдаахпыт, остолобуойдаахпыт.

Устудьуоннарбыт туох баар тэрээһиннэргэ көхтөөхтүк кытталлар, олус дьоҕурдаахтар. Кэтэхтэн үөрэнээччилэри ааҕан туран барыта 900‑чэ киһи үөрэнэр. Сыллата быһа холуйан 250‑ча оҕо бүтэрэр. Үлэнэн хааччыллыы 62% тэҥнэһэр, сорохтор оҕолорун көрөллөр, аармыйаҕа бараллар, салгыы үөрэнэллэр.

— Кэтэхтэн ханнык идэлэргэ үөрэтэҕит? 9-с кылаас кэнниттэн ылаҕыт дуо?

— Тохсус уонна уон биирис кылаастар кэнниттэн ылабыт. “Экэниэмикэ уонна буҕаалтыр учуота” исписээлинэскэ үөрэтэбит. Сиэссийэ сылга биирдэ буолар. Сыллааҕы төлөбүрэ 50-ча тыһ. солк. тэҥнэһэр.

Быйыл юриспруденцияҕа лиссиэнсийэ ыллыбыт. Устудьуоннарбыт икки дьупулуомнаах тахсалларын курдук, саҥалыы үөрэтээһин (переподготовка) быһыытынан үп-харчы салаатыгар үөрэнээччилэри хабыахпыт. Ону таһынан, 2025–2026 үөрэх дьылыгар төлөбүрдээх миэстэлэргэ 11‑с кылаас кэнниттэн орто үөрэххэ оҕолору ылыахпыт.

— Буҕаалтыр идэтэ суох буолуо диэбиттэрэ быданнаата. Куттал чахчы суоһуур дуо?

— Буҕаалтырдар син биир наадалар. Интеллектуальнай үлэ хайа эрэ чааһын автоматизацияҕа көһөрүөххэ сөп. Ол гынан баран, дойдуга буҕаалтыр идэтэ саамай ирдэниллэр идэлэр кэккэлэригэр сылдьыбыта ыраатта. Аны былырыын Саха сиригэр 823 буҕаалтыр вакансията тахсыбыта. Холобур, түөрт хайысханан 250‑ча бүтэрээччиттэн 62% үлэҕэ киирэр. Бу аҥаардас буҕаалтырдар эрэ буолбатах, кинилэр кэккэлэригэр финансистар, банкирдар, эргиэн үлэтин дьыалатын баһылааччылар эмиэ бааллар.

— Кэлин “бырайыак” диэн тыл хото туттуллар, этиллэр. Эһиги бүтэрээччилэргит манна элбэх өйүктээх буолаллар, бэрт түргэнник бэйэ дьыалатын тэринэллэр. Биисинэс-былааны оҥорорго үөрэтэҕит дуо?

— Урбаан эйгэтин үөрэтии чаас быһыытынан көрүллэр. Арассыыйа үрдүнэн идэ сатабылын чөмпүйэнээтин Саха сиринээҕи түһүмэҕэр урбаан, буҕаалтыр учуота, интернет-маркетинг компетенцияларын тэрийэн ыытабыт. Манна үөрэнээччилэр, устудьуоннар кытталлар. Кэлэр дьылтан үп-харчы компетенцията киириэҕэ. Эһиилгиттэн ити компетенцияны аһан эдэр исписэлиистэргэ ыытыахпыт. Устудьуоннар ити курдук тэрээһиннэргэ кыттар буолан, сөбүгэр бэлэмнэниини ааһаллар. Кырдьык, бүтэрээччилэртэн бэйэ дьыалатын арыммыт, урбаан тэриммит түгэннэрэ бааллар. Ол гынан баран, тус бэйэм эдэр киһи бэйэ дьыалатын тэриниэн иннинэ уопут иҥэринэрэ, тэрилтэҕэ киирэн дьону кытта алтыһара, бу систиэмэ хайдах үлэлиирин иһиттэн билэрэ ирдэнэр. Дьэ ол эрэ кэнниттэн сөптөөх билиини ыллым дии санаатаҕына, төһө баҕарар дьарыктаныан сөп.

Финансовай кырааматынас

— Анастасия Васильевна, харчыны сөпкө тутта үөрэммэтэхпит охсуулаах диэн элбэх киһи билигин үөрэнэргэ кыһанар. Эһиги кэллиэскит манна оскуола үөрэнээччилэригэр, нэһилиэнньэҕэ куурустары эҥин төһө тэрийэн ыытар?

— Эрэгийиэннэр икки ардыларынааҕы мэтэдиичэскэй кииммитигэр учууталлар үп кырааматынаһын бэйэлэрин биридимиэттэригэр туһаналларын кэпсиибит. 2022 сылтан оскуолаҕа биридимиэттэр чэрчилэринэн үбү сөпкө туһаныы үөрэҕин элэмиэнэ киирбитэ. Бу хайысхаҕа сырдатыыны таһынан, былырыыҥҥыттан үбү-харчыны сөпкө туттуу култууратын олохсутууга үлэ барар. Биһиги бу эрэгийиэннээҕи кииммит өрөспүүбүлүкэҕэ тустаах үлэни ыытар.

— Оччотугар оскуолаларга тиийэн куурус ыытаҕыт дуо?

— Быйылгыттан оскуоларга биэс финансовай кылааһы арыйан эрэбит. Преподавателлэрбит тэйиччиттэн көрүҥүнэн уруоктары ыытыахтара, тустаах кылааһы бүтэрбит оҕолорго сэртипикээттэри туттарыахпыт. Ол түмүгүнэн оҕолор биһиги кэллиэспитигэр туттарсалларыгар эбии баал ааҕыллыаҕа. Оччотугар үөрэххэ номнуо үп, экэниэмикэ туһунан өйдөбүллээх, толкуйдаммыт, баҕалаах оҕолор киириэхтэрэ.

Бу сылга үктэнэн баран саамай улахан тэрээһиммитинэн өрөспүүбүлүкэҕэ алтыс төгүлүн үп кырааматынаһыгар “Семья – инвестиции в будущее” дьиэ кэргэн бэстибээлин ыытыыбыт буолар. Быйыл уон эрэгийиэн кытынна. Маныаха ханыылыы бэстибээллэр Арассыыйаҕа былырыыҥҥыттан саҥа киирэн эрэллэр.

Биһиги, эрэгийиэннээҕи киин сүрүннээн дойду, өрөспүүбүлүкэ таһымнаах тэрээһиннэри ыытыынан, отчуоту түмүүнэн дьарыктанабыт. Эбии үөрэх быһыытынан нэһилиэнньэни үбү-харчыны сөпкө туһанарга үөрэтэбит. Улуустар социальнай хантараакка кыттааччылартан, сороҕор, эрэгийиэннээҕи киин сибэдиэтэлистибэтин ирдээччилэр. Оччотугар биһиги тэйиччиттэн даҕаны үөрэҕи ыытыахпытын сөп. Бу, улуустар бэйэлэрин дьонноругар кыһаналларын туоһулуур.

Кэллиэс 2030 сылга 100 сыллаах үбүлүөйүгэр бэлэмнэнии саҕаланна, СӨ Бырабыыталыстыбатын дьаһала тахсыбыта, киэҥ далааһыннаах былаан оҥоһуллан бигэргэтиллибитэ. Үп-харчы хайысхатыгар киэҥ билиилээх-көрүүлээх киһи ханна баҕарар ирдэнэр, таһымнаах салайааччы буолар кыахтаах. Сорук баар — иннибит диэки кимиилээхтик хардыылыыбыт.