Төхтүр алааһа мүөт сытынан дыргыйар

Ийэ сайын сатыылаан турар чаҕылхай күннэрин баттаһа, Мэҥэ Хаҥалас улууһун Төхтүр нэһилиэгин биир бааһынатыгар эдэр дьон ыҥырыа уйатын тоҕо тардан, үлэлэрэ күөстүү оргуйа сылдьар кэмигэр тиийдибит. Дьокуускайга үлэлиир ыччаттар Николай Заровняев уонна Николай Макаров ыҥырыаттан мүөт ылыыны иккис үлэ оҥостон, анаан дьарыктанан түбүгүрэ сылдьалларыгар түбэстибит.

Саха сиригэр сонун саҕалааһыны Удмуртияттан идэтийбит мүөтү оҥорооччулар Николай уонна Александр Сапаевтар өйөөбүттэрэ. “Ыҥырыаны ханна баҕарар аҕалан, мүөтү ылыахха сөп эрээри, Саха сирэ курдук тыйыс килиимэттээх сиргэ бу бырайыагы олоххо киллэрии — сонун хайысха. Өлүөнэ Эбэ биэрэгэ араас сиэдэрэй сибэккинэн, үүнээйинэн баай — бу арыыларга киһи төһө баҕарар үрдүк хаачыстыбалаах мүөтү хомуйуон сөп. Тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар бу кэскиллээх хайысха. Ыҥырыа аһылыгын толору хааччыйар сыалтан донник, люцерна уо. д. а. үүнээйилэри хото ыһыахха наада. Бу олус үчүгэй түмүктээх буолуоҕа: ыҥырыа төһөнөн элбэх аһылыктаах да, онтон элбэх нектары ылан, хаачыстыбалаах дэлэй мүөтү биэриэҕэ”, — диэн бэлиэтээбитэ Николаев Сапаев. Кини “пилотнай” дэнэр бырайыагы олоххо киллэрээри сылдьар тирэх пууннарга мүөтүнэн дьарыктаныан баҕалаах дьону анаан кэлэн үөрэппитэ.

Өрөспүүбүлүкэтээҕи кэскиллээх бырайыак тирэх пууннарынан Мэҥэ Хаҥалас улууһун Сыымах, Өлөчөй, Бүтэйдээх уонна Амма улууһун Сатаҕай сэлиэнньэлэрэ буолбуттара. Кэрэхсэбиллээҕэ баар, кэлиҥҥи сылларга мүөтү оҥорон таһаарыыга ким баҕалаах ылсыан сөп буолла. Дьэ, ол иһин “Сахамедиа” суруналыыстара бу бырайыагы олоххо киллэриигэ өссө биир нэһилиэккэ ылсыбыттарын истэн, анаан Мэҥэ Хаҥалас улууһун Төхтүрүгэр тиийэ сырыттыбыт.

Сөбүлүүр дьарык

Уолаттары кытта эрдэттэн болдьоспут буолан, биһиэхэ ыҥырыаны кытта үлэлиир дьон анал көстүүмнэрин кэтэртилэр. Ити аата ыҥырыа уйатыгар барарга ох курдук бэлэм буоллубут. Дьоҕус мас уйалар суолтан тэйиччи тураллар эбит. Тула — сибэкки арааһа.

“Биһиэхэ тыһыынчанан гектардаах бааһына суох. Онон атын эрэгийиэннэр курдук “гречишнай, липовай, акациевай” уо. д. а. мүөт көрүҥнэрин үүннэрэр кыахпыт суох. Араас сибэкки үүнэрин быһыытынан биһиги мүөппүт “цветочнай (разнотравье)” диэн көрүҥҥэ киирсэр. Бэйэбит “Таежнай” диэн ааттаабыппыт. Мүөтү хомуйуунан өрөбүллэргэ сөбүлээн дьарыктанабыт”, — диэн ыҥырыа уйатыгар тиийиэхпитигэр диэри кэпсии истилэр уолаттар. Онтон сэһэргэһээччилэрбит биир-биир уйаларын арыйталаан, биһиги улам интэриэһиргээн, кэпсэтиибит дьэ олохтоохтук саҕаланна.

Удмуртия пиэрмэрдэрин өйөбүлэ

— Үс сыллааҕыта Саха сиригэр Мүөт оҥорор киин тэрийиитинэн мүөтү оҥорооччулары кытта Удмуртия пиэрмэрдэрэ убайдыы быраат Николай уонна Александр Сапаевтар кэлэн көрсүбүттэрэ. Кинилэр төрөөбүт дойдуларыгар ыҥырыанан дьарыктанан, мүөтү хото ылар буолбуттар. Николай Сапаев сүбэтин-аматын истэн баран, олус сэргээн, бу дьыалаҕа ылсыбыппыт, — диэн бэлиэтиир Николай Заровняев.

Боруода ыҥырыа

— Ыҥырыа 20 тыһыынча кэриҥэ боруодалаах. Ол эрээри тыа хаһаайыстыбатыгар ордук тарҕаммыт 10‑тан тахса көрүҥү тутталлар эбит. Эһиги онтон ханнык көрүҥү талбыккытый?

— Саха сиригэр сүрүннээн “среднерусскай” дэнэр боруода ыҥырыаны туталлар. Биһиги үһүс сылбытын «карника» боруоданан дьарыктанабыт. Арассыыйа киин эрэгийэннэригэр карника ыҥырыаттан мүөтү ылбыттара ырааппыт. Уһук Илин эрэгийиэнигэр “среднерусскайтан” «карникаҕа» иллэрээ сылтан көһөн эрэллэр. Төрүөтэ — киһи бу ыҥырыаттан тиктэриэм диэн куттаммат, сымнаҕас боруода уонна ыарыыга да улаханнык бэриммэт. Араас сибэккилээх туспа бааһынаны Төхтүр пиэрмэрэ Андрей Холмогоров анаан уларсыбыта. Сайын аайы манна арааһынай сибэкки, үүнээйи хото үүнэр. Быйыл подсолнух олордубуппут да, былырыыҥҥыга тэҥнээтэххэ, ардахтаах буолан, үүммэтэ.

Ардах — ороскуот

— Сотору тымныы түһүөҕэ. Ыҥырыаҕытын ханна кыстатаҕыт?

— Кыстыкка түүн –15–20 кыраадыс буоллаҕына киллэрэбит. Ол сүрүннээн алтынньыга ыйга түбэһэр. Кыстыыр дьиэлэрэ +5 кыраадыс буолуохтаах. Төхтүр пиэрмэригэр Андрей Лукич Холмогоровка махталбыт сүҥкэн — кини сир бэрсибитин тэҥэ, оҕуруот аһын харайар “овощехранилищетын” эмиэ уларсыбыта.

Быһа холуйан, биир дьиэ кэргэҥҥэ 15 тыһыынча ыҥырыа киирэр. Киилэ ыйааһыҥҥа 3–5 тыһыынча баар буолар. Быйыл 60 дьиэ кэргэн 200–300 киилэ мүөтү биэрдэ. Ардах кэмигэр иһийэн олороллор. Ол биһиэхэ — ороскуот. Ас хомуйбат буолан, бэйэлэрин хомуйбут мүөттэрин сииллэр. Оттон чаҕылхай күннээх сайыҥҥа мүөт элбиир. Бу кэлиҥҥи күннэргэ дьэ сылыйан эрэр. Уопсайа сайын саҕаланыаҕыттан 300‑чэ киилэ мүөтү хомуйдубут. Кыстыкка киириэххэ диэри туоннаны хомуйар былаан турбута. Айылҕабыт туран биэрдэҕинэ, төһө кыалларынан былааммытын толорор санаалаахпыт. Былырыын 700 кг мүөтү оҥорбуппут.

Кыстыгы туораамыан сөп

— Соҕуруу дойдуттан кэлбит ыҥырыа элбэх көрүүгэ-истиигэ, болҕомтоҕо наадыйар буоллаҕа. Онуоха туох уустук түгэн баарый?

— Бүтэһик мүөтү ыҥырыа кыһын бэйэтэ аһыырыгар хаалларабыт. Хомойуох иһин, сорох ыҥырыа кыстыгы кыайан туораамыан сөп. Былырыын 80 дьиэ кэргэн ыҥырыа баара. Онтон сэттэтэ аһа тиийбэккэ, кыһыны кыайан туораабатаҕа. Эһиил эмиэ Удмуртияттан аҕалан, пасекабытын элбэтэр соруктаахпыт. Биһиги идэтийдибит диэххэ сөп. Билигин 60 дьиэ кэргэҥҥэ 15–30 тыһыынча ыҥырыа баар. Хас биирдии “ыалга” сымыыттыыр “королевалаах”. Ол эбэтэр “матка” дэнэр. Үчүгэй “королева” сэттэ сылы быһа сымыыттыыр. “Маткаларын” сөбүлээбэтэхтэринэ (аҕыйах оҕону төрөтөр буоллаҕына), уларыталлар. Атын үлэһит ыҥырыалар бэйэлэрэ тус-туспа эбээһинэстээхтэр: мүөт таһааччылар, харабыллар, ньээҥкэлэр уо. д. а. Ол барахсаттар 30–40 күн эрэ олороллор, онтон атыттар тахсаллар.

Уйа хаачыстыбата араас

— Ыҥырыа төһө элбэх бородууксуйаны биэрэрий?

— Өрөбүлбүтүн пасекаҕа аныыбыт. Мүөтү хомуйарбытыгар анал тэрили — “медогонканы” туттабыт. Хас биирдии “ыал” биир сезоҥҥа 10–20 киилэ мүөтү оҥоруон сөп. Кэлиҥҥи кэмҥэ араас былаастык уйалары оҥороллор. Биһиги санаабытыгар, ыйы-ыйынан күн уотугар туралларыттан, туох буортулаах эттиги таһаараллара биллибэт. Ол мүөт хаачыстыбатыгар охсуон сөп. Онон айылҕа ыраас маһыттан уйалары ордоробут.

Норуот ньыматынан

— Пасекаҕыт сайыҥҥы үлэтин хаһааҥҥыттан саҕалыырый?

— Муус устар бүтэһигэр ыҥырыа уйалаах дьиэлэрбитин учаастакка таһаарабыт. Сибэкки арааһа үүнүөр диэри, ыҥырыаны норуот ньыматын туһанан клещтэн эмтиибит. Ол онно маннык суурадаһыны туттабыт: саас уонна күһүн кураанах сытыган эрбэһини (полынь), чесногы, кыһыл эбэтэр хара биэрэһи үүккэ булкуйан эмтиибит.

…Ити курдук, уолаттар бэйэлэрин үлэлэрин таһынан, иллэҥ кэмнэригэр ураты хайысханы тобулан, төрөөбүт дойдуларын үүнээйититтэн доруобуйаҕа туһалаах мүөтү ыларга дьулуһаллар. Саха ыччата сөбүлүүр дьарыгынан дьарыктанан, бииртэн биир сонун хайысханы тобулан, саҥаттан саҥа бырайыакка хоннохтоохтук ылсан истэҕинэ, тыа хаһаайыстыбатын биир кэскиллээх салаата тэтимнээхтик сайдыан сөп. Ол ону Николай Заровняев уонна Николай Макаров холобурдарыттан көрөбүт.