Төлөпүөн түөкүттэригэр киирэн биэримиэх!

Кэнники кэмҥэ төлөпүөн түөкүттэрин кытта кэпсэтэ сылдьыбатах киһи суоҕун кэриэтэ. Араас сымыйа “полковниктар”, “баан үлэһиттэрэ” күн аайы тыһыынчанан дьоҥҥо эрийэн харчыларын суйдуу сатыыллар. Күнтэн күн албынныыр ньымалара уларыйа турар, ол иһин “түөкүннээһин бу көрүҥэр хаһан да албыннатыам суоҕа” дии саныыр киһини даҕаны отоойкоҕо олордуохтарын сөп.

БААНТАН ЭРЭ БУОЛБАТАХ

Биир саамай тарҕаммыт ньыма – “баан үлэһитэ” эри­йэн эһиги каартаҕытыгар “саарбах үп хамсааһына” буолбутун туһунан сэрэтэр. Холобур, дэбиэриннэһинэн атын киһи аатыгар улахан суумаҕа кирэдьиит ылыыга сайаапка киирбитин туһунан. Сиэртибэ ханнык даҕаны кирэдьиити ыларга сайаапка түһэрбэтэҕин туһунан эппитин истэн баран, түөкүттэр араас “быыһыыр” сымыйа ньымалары сыҥалаан бараллар. Түөкүн өссө биир кирэдьииккэ сайаапка түһэрэргэ “сүбэлиир”. Кини этэринэн, икки кирэдьиити кылгас кэм иһигэр баан биэрбэт, ол иһин анараа кирэдьиити биэрэ иликтэринэ саҥаны ыла охсон “куттала суох счекка көһөрүү” оҥоһуллуохтаах. Биллэн турар, бу харчы хара санаалаахтар хармааннарыгар киирэр.

Түөкүттэр баан каартатынан туһанар дьоҥҥо барыларыгар “маассабайдык” эри­йэллэр. Тыһыынча киһиттэн уонча киһи син биир кэпсэтиини саҕалыыр.

Билигин төлөпүөн түөкүттэрэ быдан уустук ньыманан үлэлииллэрэ элбээтэ. Сиэртибэнэн талбыт киһилэрин тус дааннайдарын хому­йан, дьиҥнээх кыһалҕаларын үөрэтэн, чопчу уйан туочукаларынан киирэллэр. Холобур, эдэр киһиэхэ (эбэтэр кини ийэтигэр) “баан үлэһитэ” буолбакка, “байаҥкамаат бэрэстэбии­тэлэ” эрийиэн сөп. Араас куттуур уонна албынныыр ньымалары дьүөрэлээн “үрүҥ би­­лиэт” атыытын туһунан кэпсэтии ыыталлар, биллэн турар, улахан бэрик эрэйэллэр. Бу түгэҥҥэ сиэртибэ бэйэтэ хо­­луобунай дьыаланы оҥорорго сөбүлэһэр буолан, үп суйдааһына икки төгүл ыытыллар – бастаан “билиэт” атыыта, иккиһинэн бу буруйу ары­йыынан куттааһын.

МОБИЛЬНАЙ БААН

Өр кэм устата “баан каартатын кичэллээхтик харыс­тааҥ, кэннитигэр баар үс сыыппараны кимиэхэ да этимэҥ!” диэн сэрэтии, үөрэтии үлэтэ ыытылынна, дьон үксэ өйдөөтө.

Түөкүттэр кэнники сылларга өссө биир бултаһар дааннайдарынан “Госуслуги” портал буолла. Бу өйдөнөр. Туһааннаах судаарыстыбыннай порталга киһи туһунан элбэх чахчы мунньуллар. ИНН, пааспар, НДФЛ, араас өҥөлөрүнэн туһаныы, сайаапка түһэрии туһунан чахчылар барыта биир сиргэ мунньуллар. Билигин портал “двухфакторнай идентификация” диэн эрэллээх ньыманан харыстанар. Ол гынан баран, түөкүттэр эмиэ төлөпүөнү туһанан, смс-куод ыытан, портал паролун уларыта сатыыллар.

ТӨЛӨПҮӨН

Түөкүттэр билигин аны төлөпүөнү эмиэ бултаһар буоллулар. Билигин смартфон иһигэр олус элбэх күндү дааннайдар мунньуллаллар, онон киһи барыта төлөпүөнүн паролунан харыстыыр. Смартфоҥҥутун сүтэрэр түгэҥҥитигэр, эрэллээх пароль элбэх иэдээнтэн харыстыан сөп. Ол эрэн, үгүс дьон биир түгэни үксүн умнан кэбиһэллэр – төлөпүөн SIM-каартата туспа харыстаныахтааҕын. Смартфону уонна баан сыһыарыытын паролунан харыстаабыт да буоллаххытына, “симканы” эмиэ туспа ПИН-куодунан харыстыыр булгуччу эрэйиллэр. Симкаҕыт нөҥүө түөкүн бигэргэтии СМС-тары барытын ааҕар кыахтанар. Оччоҕуна араас социальнай ситимнэргит, баан сыһыарыытын паролларын холкутук уларытыан сөп. ПИН-куодунан харыстаммыт “симка” үс сыыһа холонуу кэнниттэн блоктанар. Ол иһин, бу дьаһаныыны кэнникигэ хаалларбакка оҥоро охсубут ордук буолуо.
­

ТОҔО ДЬОН КИИРЭН БИЭРЭРИЙ?

Ханнык эрэ киһиттэн төлөпүөн түөкүттэрэ харчытын суйдаабыттарын туһунан сонуну ааҕа олорон “мин баҕас киирэн биэрбэт инибин” дии саныыр дьон элбэхтэр. Ол эрээри биири өйдүөх тустаахпыт – идэтийбит түөкүттэр албастара элбэх, үгүс дьону буту­йар дьоҕурдаахтар. Ол эрээри бары албастарын сүнньэ биир – киһини ыгылытыы, толкуйдуур бокуойу биэрбэккэ, “сип-сибилигин дьаһана охсуох тус­­тааххын, түргэнник, ыксаа!” диэн үтүрүйүү элбэх киһини сөпкө толкуйдуур дьоҕурун мөлтөтөр. Туох баар уурунуугутун барытын сүтэрэр куттал бу тирээн кэлбитинэн куттаатахтарына, киһи уйулҕата хамсыыра биллэр.

ТҮӨКҮТТЭРТЭН ХАРЫСТАНАР НЬЫМАЛАР:

– Бастатан туран, билбэт нүөмэргититтэн эрийбит киһиэхэ эппиэттиир оруннааҕын быһаарыҥ. Билигин саарбах нүөмэр­дэри биир баазаҕа мунньар сыһыарыылар бааллар, оннугу туоруоруннахха, элбэх кутталтан харыстаныахха сөп.

– Иккиһинэн, түөкүн эрийэрин билэн баран, хаадьылаары хоруйдаһар кутталлаах – эн куоласкын устан ылан, атын албын ньымаларыгар туттуохтарын сөп. (Холобур, төрөппүттэргэр эн куоласкын туһанан эрийэн албынныахтарын сөп).

– Үсүһүнэн, туох баар улахан суолталаах тэриллэргин, ситимнэргин, сыһыарыыларгын эрэллээхтик харыстыах тустааххын.

– Төрдүһүнэн, ыксаама. Куһаҕан сурахтаах эрийиини бэйэҥ өттүгүттэн бэрэбиэркэлээ – бааҥҥа, полицияҕа бэйэҥ эрий, куттал баарын -суоҕун туоһулас.