Төрүт ас кистэлэҥэ

Улуу Тунах кэмэ кэллэ. Бу кэмҥэ туох барыта уһун уутуттан уһуктан, күүс-уох ылынар, ууһуурга-элбииргэ дьулуһар. Ол иһин бу кэмҥэ үүнээйи олус уохтаах, ону сиэн, сүөһү-сылгы уойар, ситэр. Күн Сиргэ муҥутуур чугаһаан, Айыылар аартыктара арыллан, күн дьонугар чугаһыыллар. Саха айылҕа оҕото буоларынан, айылҕаны кытта чугасаһар олус кэтэһиилээх кэмэ. Ыһыах ыһан, алгыс күүһүнэн өбүгэлэрбит Айыыларга тахсан, кинилэр биэрэр быйаҥнарын иҥэринэллэрэ. Бу кэмҥэ этиллибит алгыс ордук күүстээх, дьоҥҥо тиийимтиэ буолар.

Муҥутаан ситэ-хото, күүһүрэн турар кэмнэригэр үүнээйилэри, үрүҥ аһы, булт этин, балыгы сииллэрэ. Эт аһы аҕыйатан, көөнньөрүүлээх (ферментированнай) аһы аһаан, ыраастаналлара, чэбдигирэллэрэ. Бу кэмҥэ ас нөҥүө күн, сир, айылҕа күүһүн иҥэринэллэрэ. Онон бу кэмҥэ төрөөбүт айылҕабыт, төрүт дойдубут биэрбит аһын элбэхтик сиэхтээхпит, уһун кыһыҥҥа битэмииннэри, күүһү-уоҕу хаһааныахтаахпыт.

Хас биирдии хаһаайка сөбүлээн, табыллан астыыр астаах буолар. Ол астыырыгар кыра да буоллар, туох эрэ кистэлэҥнээх. Омос көрдөххө, алаадьыны, лэппиэскэни, саламааты астыырга туох кистэлэҥнээх буолуой? Ол эрээри, кимиэхэ эрэ куруук сатанар, минньигэс буолар ээ.

Саламаат

100 гр ынах арыыта;

80 гр бурдук;

600–700 мл уу;

Туус, 1 ч.нь. саахар.

Халыҥ түгэхтээх, эбэтэр чугуун хобордооххо ынах арыытын мөлтөх уокка уулларабыт. Биир кэм булкуйа туран, сиидэлэммит бурдугу, тууһу, саахары эбэбит. 5 мүнүүтэ курдук буһарабыт. Онтон уу кутабыт уонна булкуйа-булкуйа, буһара түһэбит. Арыыта үөһэ дагдайдаҕына, саламаат бэлэм буолар.

Кистэлэҥэ: Оргуйбутунан итии ууну кутуллар, оччоҕо ордук ньалҕаархай, кэлимсэ, үрдэ килэбэчийэр курдук буолар.

Сахалыы лэппиэскэ

1 ыстакаан суорат (кэпиир);

1 сымыыт;

1 ч.нь суода, туус, 1 ост.нь. саахар;

Бурдук — төһө ыларынан.

Суоракка суоданы, тууһу, сымыыты, саахары, бурдугу кутан булкуйуллар. Бурдугун кыра-кыра кутуллар, олус кытаанах буолуо суохтаах. Эллии турдахха, илиигэ сыстыбат буоллаҕына, тиэстэ сөп буолбут. Сымнаҕас соҕус тиэстэни сотторунан сабан баран, 10–20 мүнүүтэ туруора түһүллэр. Бу кэмҥэ үллэр, сымныыр. Биилкэнэн тэһитэ баттыахха, эбэтэр, үрдүн арыынан сотуохха сөп. Иһиккэ тэнитэргэ чараас гыммакка, 5 см халыҥнаах буоларын курдук, таптайыллар. Духуопкаҕа 180 кыраадыска саһарыар диэри буһарыллар.

Кистэлэҥэ: Суоракка суоданы кутан баран, уонча мүнүүтэ туруоруллар. Бу кэмҥэ үллэн, күүгэннирэн тахсар. Оччоҕо тиэстэтэ сымнаҕас буолар.

Ис миинэ

800 гр — сууйуллубут буотарах;

3–4 уст. — хортуоска;

Туус, лавр сэбирдэҕэ, күөх луук;

Сэлиэй.

Сууйуллубут буотараҕы уулаах көстүрүүлэҕэ буһарабыт. Оргуйбутун кэннэ, төбүрэҕин ыраастыыбыт. Орто уокка икки чаас буспутун кэннэ, хортуоскатын кутабыт, туустуубут. Уһуннук бустаҕына, буотарах сымнаҕас, ыстабыла кыра буолар. Ол кэнниттэн сүүрбэччэ мүнүүтэ өссө буһаран баран, лавр сэбирдэҕин, луугу кутабыт.

Кистэлэҥэ: Хортуоскатын кутан баран, туспа иһиккэ миини баһан, сойутабыт. Онтон кыра-кыратык 3–4 ост.нь. бурдугу кутан, үчүгэйдик булкуйан, сэлиэй оҥоробут. Хомуога суох буолуохтаах. Мииҥҥэ кутан баран, буһара түһүллэр. Оччоҕо хойуу, амтаннаах буолар. Сахалар ыһыахха ис миинин хайаан да иһэллэрэ — бу олус иҥэмтиэлээх, искэ-үөскэ туһалаах миин, төрүт ас буолар.

Быырпах

3 л — оргуйбут тымныы уу;

2 ыстакаан — суорат

(кэпиир);

1 ыстакаан — саахар;

½ ыстакаан — ириис.

Барытын кутан баран, үчүгэйдик ытыйыллар. Сылаас сиргэ туруоран, кэмиттэн кэмигэр күүгэннириэр диэри ытыйа сылдьыллар. Биир-икки суукканан ситиэн сөп. Сиппитин кыынньан тахсар буолбутунан, аһыытыҥы-минньигэс, үчүгэй амтаннаммытынан билэбит. Иһэргэ чөчөгөй (сүөгэй) ытыйан, эбиэххэ сөп. Иккистээн оҥорорго иһит түгэҕэр ыстакаан кэриҥэ быырпаҕы ордорон баран, үрдүгэр ууну, суораты, саахары кутан биэрэбит, ытыйабыт, хаппахтыыбыт. Аһытыылаах буолан, иккис сырыытыгар түргэнник ситэр. Быырпах иккис көрүҥэ — ити састаапка ириис, саахар оннугар 1 бааҥка хойуннарыллыбыт үүтү (сгущенка) кутуллар.

Кистэлэҥэ:иһит үчүгэйдик хаппахтанар буолуохтаах. 3 лиитэрэлээх бааҥканы хаппахтаан, туһаныахха сөп. Куйааска буһан кэлэн баран, сойбокко эрэ тымныы быырпаҕы, утаҕы иһиллибэт, ноорго охсуулаах буолар. Көлөһүнү туппат буолан ыалдьыахха сөп.

Ымдаан

250 мл суоракка (кэппиргэ) 750 мл тымныы ууну кутан, ытыйабыт. Чөчөгөйү, эбэтэр, үөрэ отун кутуохха сөп. Тута иһиэххэ эмиэ сөп. Ымдаан куйааска утаҕы ханнарар уонна тотоойу утах буолар. Олус судургутук оҥоһуллар эрээри, умнулла быһыытыйбыт.

Кистэлэҥэ: үөрэ отун (полынь) ыстакааҥҥа итии уунан кутан, туруорабыт. Сойбутун кэннэ, ымдааҥҥа эбиэххэ сөп. Оччоҕо битэмиинэ эбиллэр, куртаҕы эмтиир.

Ыһаарыламмыт собо

Соболору хатырыктаан, хабаҕын тэһэн, үөстээн, оһоҕоһун хостоон, сууйабыт. Үөһэ хайыытын аннынан, суон оһоҕоһугар сыста сылдьар буолар. Онон сөмүйэни суон оһоҕоһун аннынан уган, сэрэнэн хостоон таһаарабыт. Онно үөс сыста сылдьара көстөр, хараҥа, эбэтэр, дьэҥкир араҕас өҥнөөх буолар. Сүрүнэ, үөс тэстиэ суохтаах, тэһиннэҕинэ, үчүгэйдик сууйабыт. Иһиттэн оһоҕоһун эрэ субуйан хостуубут, искэҕэ, өлө хаалар. Ити саамай минньигэһэ, битэмииннээх чааһа буолар.

Соболору туустаах бурдукка булкуйан баран, итийбит арыылаах хобордооххо икки өттүттэн эргитэн, орто уокка буһарабыт. Хаппахтыыбыт, оччоҕо иһэ түргэнник буһар. Өр буһарбаппыт, хоруордубаппыт. Тириитэ саһарчы буста да, сөп буолар. Сорохтор күүстээх уокка олус өр, хатаран, хоруордан буһарбыт буолаллар, ол сүмэһинэ сүтэн, амтана соччото суох.

Кистэлэҥэ: арыылаах хобордооххо пергамент кумааҕытын тэлгиэххэ сөп. Оччоҕо бурдугун хоруота онно хаалар, хобордооҕу сууйарга чэпчэки буолар, арыы да бырдаҥалаабат. Иккиһинэн, бурдугу, тууһу салаппаан мөһөөччүккэ кутан баран, собону онно уган, булкуйуохха сөп. Оччоҕо иһит марайдаммат. Үсүһүнэн, собону бурдукка булкуйуох иннинэ, ойоҕоһун уҥуоҕун батыһа, быһаҕынан быһыта сотобут. Арҕаһын диэкинэн (кыра уҥуохтардаах сиринэн) эмиэ быһыта сотобут. Оччоҕо уҥуоҕа быһыта баран, сииргэ чэпчиир.