Төрүт оонньуулары дьиэҕэ оонньуохха

Өбүгэлэрбит оонньуулара киһи доруобуйатын туругурдар, этин-сиинин эрчийэр, санаатын көтөҕөр күүстээх. Дьэ, оннук оонньуулары билигин тымныыга хаайтарыы кэмигэр киэҥ-куоҥ дьиэҕэ ыытыллар бырааһынньыктарга, араас түмсүүлэргэ да оонньоон ылыахха сөп.

Ону таһынан, төрүт оонньуулары дьиэ кэргэн дьиэҕэ түмсэр кэмигэр оҕолуун-улаханныын бииргэ оонньоотоҕуна, оҕо этэ-хаана, өйө-санаата сайдарыгар улахан суолталаах.

Тобук тардыһыыта

Икки күрэхтэһэр киһи олоппосторго уун-утары олорон, тобуктарын ыга кыпчыйсаллар. Иккис киһи туох баар күүһүнэн тобуктарын икки аҥыы араара сатыыр. Өскөтүн кини утарылаһааччытын тобуктарын икки ардынан киһи сутуруга батар буолбут буоллаҕына, кыайыылааҕынан тахсар. Оонньууну ыытааччы биир кыайыыны киниэхэ биэрэр уонна аны тобуктарын уларыта тутан күрэхтэһэллэригэр соруйар. Ол аата, иккис киһи кыпчыйыахтаах, бастакы киһи кыайдаҕына, оонньуу ыытааччы хайалара бииринэн ордук кыайыар диэри салгыы күрэхтэһиннэрэр.

Бэгэччэктэһии

Икки киһи остуолга уун-утары олорор. Уҥа илиилэрин остуол үрдүнэн ууран, харыларын бэйэ-бэйэлэригэр сыһыары, холбуу туталлар. Тоҥолохторун остуолтан араарбакка, ытыстарынан эрэ кэдэриччи баттаһыахтаахтар. Дьэ, манна хайаларын тарбаҕа күүстээх, бэгэччэҕэ тирэхтээх – утарылаһааччытын ытыран кэдэриччи баттыахтаах. Бу оонньууга хаҥас илиинэн эмиэ бэгэччэктэһиэххэ сөп.

Муҥхалааһын

Үс эбэтэр биэс оҕо “муҥха” буолаллар: сиэттиһэ сылдьаллар. Сүүрэр кэмнэригэр илиилэрин араарыа суохтаахтар. Уонча оҕо – “балыктар”. Сүүрэр (муҥхалыыр) сиргэ төгүрүччү бэлиэ оҥоһуллар. Бу “күөл” иһиттэн “муҥха” да, “балык” да тахсыа суохтаахтар. “Муҥхаһыттарга” “күөл” биир өттүгэр уонча киһи батар эмиэ төгүрүк бэлиэ “чардаат” оҥоһуллар. “Муҥхаһыттар” сиэттиһэ сылдьан “ба­­лыктары” эккирэтэн, тутан ылан “чардаакка” аҕалаллар. “Муҥхаһыттар” “чардааттан” тэйиччи сиргэ “балыктары” туттахтарына, “чардаакка” аҕалыахтарыгар диэри “балыктар” хайа баҕарар мөхсөн куотар кыахтаахтар. “Муҥхаһыттар” үстэ “балыктары” тутан баран, “чардаакка” аҕалбакка эрэ куоттардахтарына, оонньуу ыытаач­чыта “муҥхаһыттары” ууратар, “балыктары” “муҥхаһыт” оҥорор.

Көтөх ынаҕы туруоруу

Саас нэһиилэ сылы тахсыбыт мөлтөх ынах кыайан турбат буолан хаалара. Хас эмэ киһи бэрт эрэйинэн туруорар буолаллара. Бу оонньуу итинтэн сиэттэрэн үөскээбит.

Оонньууну ыытааччы биир киһини сиргэ олордор. Ол киһи уҥа атаҕын уллуҥаҕын икки илиитинэн ытарчалыы тутар. Илиитэ төһө уунарынан ол ытарчалыы туппут атаҕын чиккэччи тэбиэхтээх. Уонна илиитин ыһыктыбакка эрэ, хаҥас атаҕар ойон туруохтаах. Өскөтүн оон­ньооччу үстэ төхтүрүйэн сатаан турбатаҕына, “көтөх ынах” аатын ылар.

Тутум эргиир

1 миэтэрэ уһуннаах, 3 сантиметр диаметрдаах аҥаар өттө уһуктаах маһы ылаҕын.

Оонньуур сир үчүгэй тирэхтээх, мас халтарыйбат буолуохтаах. Оонньооччу хаҥас илиитинэн маһы уһуктаах өттүттэн 8-10 сантиметр уһуннаах гына тиэрэ тутар, уҥа илиитинэн мас нөҥүө уһугуттан умса, бобо тутуохтаах. Маһын уһуктаах өттүнэн бэлиэтэммит сиргэ тириир уонна туппут маһыттан тирэнэн, илиилэрин ыһыктыбакка эрэ, сири олох таарыйбакка, илиитин таһынан эргийэн тахсан ойон туруохтаах.

Эргийэн тахсарын бытааннык оҥоруохтаах. Оччоҕо эрэ кини илиитигэр, сиһигэр күүстээҕэ биллэр.

Өскөтүн түргэнник оҥордоҕуна эбэтэр биир эмэ илиитин кыратык да сыҕарыттаҕына, кыайтарыынан ааҕыллар.

Хардаҕас охторуута

Бу оонньууну ханна баҕарар түмсэ түһээт оон­ньуохха сөп. Онно сөптөөх хардаҕас эбэтэр сонос чуурка мас (үрдүгэ 50 см кэриэ буолуохтаах) наада.

Хардаҕаһы оонньуур сир ортотугар туруоран кэбиһэллэр. Ону тула илиилэриттэн сиэттиһэн уонча киһи төгүрүччү турар. “Чэ!” диэн хамаанда кэнниттэн хардаҕас тула эрчимнээхтик эргийэ сүүрэллэр. Ол сүүрэ сылдьан, хардаҕаһы сууллартараары аттыгар баар киһилэрин хардаҕас диэки үтэйэллэр. Анараа киһи хайа баҕарар албаһынан хардаҕаһын таарыйбат сыалтан дьонуттан илиитин араарбакка эрэ тула көтө, мөҕө сылдьыахтаах. Ким охторбут туораан иһиэхтээх. Бүтэһик икки киһи хааллаҕына, иккиэн илиилэриттэн сиэттиһэн, хардаҕас нөҥүө туран тардыалаһан, хардаҕаһы биирдэрэ охтордоҕуна, охторботох киһи кыа­йыылааҕынан тахсар.

Кырынаастыыр

Бу уол оҕо төһө сымсатын, илиитигэр, сиһигэр төһө кыахтааҕын көрдөрөн, илиитинэн дугунан, ыстаҥалыыр оонньуута. “Кырынаастыыр” киһи сиргэ икки илии­тинэн уонна атаҕын төбөтүнэн тирэнэр. Өрө ыстанарыгар илиилэринэн анньынар уонна кулгааҕын ытыстарынан таары­йан ылаат, илиитинэн сиргэ тирэнэ түһэр. Тобуктарын бокутуо суохтаах. Ыстаҕалыыр киһи тохтоло суох кулгаахтарын ытыстарынан охсо-охсо, утарылаһааччытын кыа­йыар диэри ыстаалыыр. Биирдэрэ эмиэ кулгааҕын ытыһынан таарыйбатаҕына эбэтэр тобугун чиккэппэккэ токуруппут буоллаҕына, тута туораан иһэр. Уһуннук ыстаҥалаабыт киһи кыайыылааҕынан тахсар. Бу оонньууну ханнык баҕарар кэмҥэ оонньуохха сөп.

(«Саха ыалын бастыҥ кинигэтиттэн»)