“Тэтим чааһа” – араадьыйа сонун сүүрээнэ

Быйыл 95 үбүлүөйдээх сылын бэлиэтиир Саха араадьыйата аныгы кэм ирдэбилинэн кэлиҥҥи сылларга үгүс сонун сүүрээннэри олоххо киллэрэр.  Ол курдук, 21-с үйэҕэ айымньылаахтык үлэлиир тэрилтэ билиҥҥи олох тэтимигэр сөп түбэһиннэрэн, “Тэтим” диэн ааттанан, саҥа саҕахтары тэлэр.

“Тэтим” аныгы тэтиминэн

Билигин “Тэтим” араадьыйа төлөпүөҥҥэ сыһыарыытын хачайдаан, Уһук Илин эрэгийиэннэригэр рекорд олохтообут саха дьоно, уоппускаҕа да сынньана сырытталлар, аан дойду бары муннугар тапталлаах араадьыйаларын истэллэр. Маны таһынан, “Тэтим подкаст” сыһыарыыны дьон эмиэ сөбүлээн истэр, манна араадьыйа архыыба тахсар: биирдиилээн биэриилэр, уус-уран айымньылар, ырыалар уо. д.а.

Араадьыйа дириэксийэтэ үгэс буолбут ураты бырайыактардаах. Ол курдук, “Тыыннаах дорҕоон” кэнсиэр, “Үрдэл” музыкальнай бириэмийэ, “Тайм-аут” спортивнай биэрии, “Араадьыйа күннэрэ” уо. д.а. инникитин араадьыйа айар кэлэктиибэ саха суруйааччыларын аатырбыт айымньыларынан аудио-кинигэ оҥорор былааннаах. Аны “Тэтим” араадьыйа биэриилэрин аныгы сайдыылаах олох хардыытынан бары сыыппара былаһааккаларыгар, ол иһигэр «Алиса» уонна «Маруся» өйдөөх колонкаларынан эмиэ истэр буоллубут.

“Тэтим” араадьыйа биир сонун сүүрээнинэн араадьыйа уонна тэлэбиидэнньэ холбоһуктаах биэриилэрэ (синтез) буолла. Бүгүн Саха араадьыйатын 95 сыллаах үбүлүөйүн көрсө “Тэтим” араадьыйа үлэтин бу көрүҥүн туһунан кэпсэтиэхпит.

“Тэтим чааһын” режиссер салайар

СӨ үтүөлээх суруналыыһа Эдуард Рудых билигин араадьыйаҕа да, тэлэбиидэнньэҕэ да тэҥинэн үлэлиир уопуттаах айар үлэһит буолан, “Саха” НКИХ биир киэн туттар дьонноруттан биирдэстэрэ.

— “Тэтим чааһа” араадьыйа уонна тэлэбиидэнньэ “синтеһин” биэриилэрэ нэдиэлэлэринэн арахсан тахсаллар. Ол курдук, бэнидиэнньиккэ “Айар дьон” (суруйааччылар, бэйиэттэр, худуоһунньуктар, артыыстар уо. д.а.) уонна “Оллоонноон олорон” эдэр суруналыыстар Айана Оллонова уонна Мария Свинобоева биэриилэрэ, оптуорунньукка — уопсастыбаннай-бэлиитичэскэй суолталаах “Сиһилии” биэриини Альбина Тарабукиналыын ыытабыт. Манна буола турар түгэни, бэлиэ тэрээһини сиһилии ырытабыт. Сэрэдэҕэ — “Ыччат ыллыга”. Роман Алексеев уонна Ньургуйаана Ботуева уочаратынан ыытар биэриилэрэ тахсар. Чэппиэргэ — “Тайм-Аут” спортивнай суруналыыс Николай Бэстиинэп ааптарскай биэриитэ. Бээтинсэҕэ — “Чэбдик” биэриигэ эппиэттээх Индира Софронова уонна “Тыа сирэ — төрүт биһикпит” Прокопий Хабаров ыытар биэриилэрэ тахсаллар. Онон ити тиэмэлэргэ эппиэттиир ис хоһоонноох биэриилэр буолан, дьоруойдарбытын эмиэ төһө сөп түбэһэллэринэн талабыт.

Устуудьуйабытыгар камералар эрэ ыйанан тураллар. Оператор диэн суох. Онон камералары кытта режиссер үлэлиир — чугаһатар, ыраатыннарар. “Тэтим” чааһа араадьыйа уонна тэлэбиидэнньэ холбоһуктаах биэриилэрэ, бастатан туран, истээччигэ усулуобуйа тэрийэр. Ол эбэтэр истээччи туох эрэ төрүөтүнэн биэриини кыайан көрбөккө хааллаҕына, истэр буолуохтаах. Бу үлэ көрүҥүн ирдэбилэ оннук, — диэн кэпсээтэ Эдуард Рудых.

Ураты тыыннаах умсугутуулаах биэрии

Ньургуйаана Ботуева уопуттаах айар үлэһит. “Тэлэбиидэнньэҕэ тахса үөрүйэх киһи, соччо долгуйбатыҥ буолуо?” диэн ыйыппыппар, суруналыыс “суох, доҕоор, үлэбит сонун көрүҥэ буолан, бастаан долгуйбутум аҕай. Сыстыганнаах дьаҥ саҕана “Эрдэһиттэр” биэриигэ ордук тахсыылаахтык үлэлээбиппит. Көрөөччүлэрбитин уонна истээччилэрбитин сэрээккэлэтэр этибит дии. Онтон Роман Алексеевтыын “Ыччат ыллыга” биэриини ыытар буолбуппут. Кэлин арахсан, нэдиэлэ көтө-көтө соҕотохтуу ыытабыт. Биэриилэрбитин кыбаарталынан былаанныыбыт. Холобура, бэлиэ бырааһынньыкка, үбүлүөйгэ, үөрэх дьылын түмүгэр түбэһиннэрэн дьоруойдарбытын булабыт. Дьоруойу чопчу булуу булчукка тэҥнээх. Дьону кытта элбэхтэ алтыһар буоллахха, судургу. Эпииргэ араас буолааччы — кэпсэтии тахсар-тахсыбат түгэннээх. Ол, биллэн турар, туораттан биллибэт. Оннук түгэҥҥэ биэрииҥ уһаабыт курдук буолар. Оттон чэпчэкитик бардаҕына, “бириэмэ бэлиэр бүттэ дуо?” дии түһэҕин. Сороҕор дьоҥҥун билэр буоллаххына, “чэпчэки ыалдьыт” диэн налыйан, уоскуйан хааларыҥ баар суол. Биэрии хайдах барара ыалдьыттан буолбакка, суруналыыстан тутулуктаах. Саха киһитин айылгыта оннук — бытааннык “уһуктар”. Саҥа уутугар-хаарыгар киирэн истэҕинэ, бириэмэ бүтэн хаалааччы. Сорох ыалдьыт “олох сатаан саҥарбаппын” диэн, ааттаһыы күүһүнэн тахсан баран, тохтообокко саҥара олорор буолааччы. Оннук түгэҥҥэ “саҥарар эбиппин дуу…” диэн биэрии бүппүтүн кэннэ бэйэтиттэн бэйэтэ соһуйар. Тэлэбиидэнньэ уонна араадьыйа холбоһуктаах “Тэтим чааһа” биэриитигэр ыалдьытын кытта суруналыыс устуудьуйаҕа чөкөтүк олорон кэпсэтэр. Тэлэбиидэнньэ биэриитин курдук туспа уот-күөс суох. Онон оператор эмиэ суох буолан, камералар эрэ усталлар. Режиссердар атын хоско олороллор.

“Тэтим чааһа” араадьыйа уонна тэлэбиидэнньэ “синтеһэ” үлэ олох ураты тыыннаах умсугутуулаах көрүҥэ. Онон үлэбин наһаа сөбүлүүбүн, — диэн санаатын үллэһиннэ Ньургуйаана Ботуева.

Кэрэхсэбиллээх дьоруойдары кытта билиһиннэрэр

Айана Оллонова “Саха” НКИХ араадьыйатыгар миэстэ тахсыбытын туһунан истээт, “Тэтимҥэ” кэлбит. Бу иннинэ “Киин” араадьыйаҕа үлэлээбит буолан, уопуттаах айар куттаах үлэһити тута ылбыттар.

— Үлэбин “Эрдэһиттэртэн” саҕалаабытым номнуо сылтан ордубут эбит. “Айанньыт ыллыгынан” диэн араадьыйаҕа уонна араадьыйа уонна тэлэбиидэнньэ “синтеһигэр” “Оллоонноон олорон” диэн икки биэриилээхпин. Айанныырбын наһаа сөбүлүүр буолан, “Айанньыт ыллыгынан” биэриини ыытабын. Холобура, Муомаҕа икки нэдиэлэлээх анал туристическай туурга сылдьыбытым. Онно табаһыттары көрсөн кэпсэппитим.

Оттон Эверест хайаҕа ыттыбыт Евгений Кривошапкины кытта “Тэтим чааһа” араадьыйа уонна тэлэбиидэнньэ холбоһуктаах биэриилэригэр анаан ыҥыран кэпсэппитим. Онон араадьыйам бэрт үгүс кэрэхсэбиллээх дьоруойдары кытта билиһиннэрэр уонна көрсүһүннэрэр, — диэн кэпсиир эдэр суруналыыс.

…Ити курдук, “Тэтим” араадьыйа 95 сыллаах үбүлүөйүнэн сибээстээн, сонун сүүрээннэри олоххо киллэрэр айар куттаах үлэһиттэри кытта дьон кутун туппут “Тэтим чааһа” диэн араадьыйа уонна тэлэбиидэнньэ холбоһуктаах биэриилэрин туһунан кэпсэтэн аастыбыт.