“Тимир уустарыгар уруй-айхал!”

Түҥ өбүгэлэрбит үөрүйэхтэрин, илдьэ кэлбит тыын суолталаах дьарыктарын аныгы үйэ, билиҥҥи кэм тимир уустара, тымыр-сыдьаан ыччаттара сайыннаран салгыылларын Тамма тимир собуотун 290 сыллаах тэрээһинигэр чаҕылхайдык көрдөрдүлэр. Ардаабыт-хаардаабыт, саппаҕырбыт хойутуу күһүҥҥү халлаан, күн-дьыл халлан, чаҕылыйан, хонуу сир сараҕыйан анаабыт курдук туран биэрэн, сомоҕолоһуу уһаарыы табылынна диэххэ наада!

“Тимирэ суох хайдах да киһи буолуохпут суоҕа…”

Туох да уһуннук болуотунан устубут дьон эстэн-сылайан, түлбэҕирэн, кэмниэ-кэнэҕэс сөбүлүү көрбүт, киэҥ ходуһалардаах, арыы тыалардаах, күөллэрдээх, үргүбэтэх бултаах-алтаах, Байанайдара эмис кыылы тосхойбут арыыларыгар тохтоон кыстыырга быһаарыммыттара. Сир-дойду ааттаах-суоллаах буоллун диэн сүбэлэһэн, баһылыктара Омоҕой баай Кыыллаах Арыы диэн аат быспыта.

— Бу туга-ханныга биллэ илик дойдуга тимирэ суох хайдах да киһи буолуохпут суоҕа. Биһиги, айыы дьоно, тимир сэппитинэн күүстээхпит. Холобура диэн эттэххэ, икки эрэ иннэлээхпит. Онтукабытын тоһуттубут, сүтэрдибит да, таҥас тиктэн таҥнар кыахпыт суох буола түһэр. Тимири уһаарар, уһанар идэбитин сүтэриэ суохтаахпыт. Онон тимир тааһын көрдөтө кими ыытабыт, идэлээх киһи баар дуо? Дьэрэмэй, эн аҕаҥ тимири уһаарар этэ буолбат дуо? — Омоҕой Дьэрэмэй диэки көрөр.

— Тимири уһаарары син билэбин да, тимир тааһын хайдах булалларын, көрдүүллэрин көрбөтөҕүм, тааһы көрөн билэбин. Ыраах ээхириттэр сирдэриттэн хостууллара. Аҕабар атыылыыллара, сороҕор бэйэтэ баран тиэйэн аҕалара. Тимир баһымньы дуу, арбыйа дуу баара буоллар. Тимир тааһын сир анныттан хостуубут дииллэрин истэр этим.

— Хантан арбыйа кэлиэй, батыйанан, мас күрдьэҕинэн хаһан көрөргүтүгэр тиийэҕит. Сэрэйдэххэ, маҥнай үрэхтэр таастарын көрөргүт буолуо. Онно тимир тааһын бытархайа баар буоллаҕына, ол аата үрэх үөһээ өттүгэр кэлимсэ тимир тааһа баар буолуохтаах. Сарсын оҥостон барыҥ, таарыйа сири-дойдуну көрөн, билэн кэлиэххит, — Омоҕой Дьэрэмэйи барсар дьонунуун мас-таас курдук дьаһайбыта.

Ити курдук, түҥ өбүгэлэрбит Өлүөнэ орто сүүрүгүн чугаһатан, билиҥҥи Өлүөхүмэ сиригэр тохтуурга быһаарынан, бастакы дьаһалларыттан биирдэстэринэн тимири көрдөөһүн, булан уһааран, уһанан сэп-сэбиргэл оҥостуу буолбута.

Уус Кэрэ Куолар

Хара сарсыардаттан Хаптаҕайга Кыайыы болуоссатыгар туруоруллубут аһаҕас, киэҥ сарай анныгар кирпииччэнэн ууруллан, туойунан сыбанан өрө хороһон тахсыбыт биэс оһохтор тула Сахабыт сирин араас улуустарыттан түмсүбүт тимир уустара сүүһүнэн мустубут дьон болҕомтолорун тардан, туох да сүпсүлгэнэ суох, оһохторун уматан буруо-тараа таһааран түбүгүрэллэр. Норуокка биллибит маастар-уустар Бүлүүттэн Степанов Николай Николаевич, Намтан Герасимов Василий Иванович-Таастаах Баһылай, Мэҥэттэн Говоров Леонид Прокопьевич-Лөҥкүөр Уус, Марков Дьулустаан Петрович-Уус Сиэнэ, Хаҥаластан Данилов Александр Дмитриевич, Ефремов Иван Николаевич-Кыыртаҥа Уус, Уус Алдантан Колесов Андриан Николаевич, Амматтан Алексеев Роман Александрович, Онуфриев Нестер Семенович-Нээстэр Уус, о. д. а. көрдөрө, сүбэлии-амалыы сылдьаллар. Оһохторго алларанан угуллубут тимир сорҕолор дьөлөҕөстөрүн тыын тахсыбат гына илиилэринэн туой хааһынан хайа, сыбыы сылдьар уус кыргыттары интэриэһиргээн, бэккиһээн кэпсэтэргэ холоннум.

— Сайдыына Нарыйаана Уус кыыһа диэммин, — диэн кыстыкка, балтаҕа сөп түбэспэт нарын-намчы кыысчаан бэйэтин билиһиннэрэр. — Горнайтан сылдьабын, дьиҥинэн маһынан уһанабын, чорооннору оҥоробун. Бу уһаарыыга көмөлөһө сылдьабын.

— Мин Төхтүртэн Татьяна Неустроева диэммин. Муоһунан уонна алтанынан дьарыктанабын, тимиргэ бу кэлин сыстан эрэбин. Аҕыйах тимир оҥоһуктаахпын, быһах, ат тэрилэ оҥоробун, мастарыскыайбын саҥа тэринэ сатыы сылдьабын. Эбии үөрэхтээһин педагогабын, оскуолаҕа интэринээккэ баспытааталлыыбын, оҕолору дьарыктыыбын. Уопсайынан, былыр үлэлээбит Тамма тимир собуота сахалар устуоруйабыт кэрэһитэ буоллаҕа. Бу устуоруйабытын тилиннэрэргэ, аныгы сахалары, ыччаты тардарга, төрүт дьарыкпытыгар сыһыарарга аналлаах киин тэрийиэххэ баара дии саныыбын.

Итинник тыллаах-өстөөх, санаалаах, эр дьон бэргэһэбитин устан, нөрүөн нөргүйүөх кэриҥнээх кэрэ аҥаардарбыт буолан биэрдилэр.

Бастакы болгуо баар!

Күлтэспит тирии күөртэр тумустарын оһохторго холбоммут сорҕолор ачаахтарын хайаҕастарыгар ыксары анньан кэтэрдэн, күөркэ быанан холбоно сылдьар олгуобуйа курдук адаарыйбыт аргы мастары туруоран, ыйаан баттыалаан-тардыалаан күөртэри үрдэрэн күпсүҥнэтэн бардылар. Күөрт үллэ-үллэ хапсыҥныыр, үрэн сирилэтэр. Оһохтор үөлэстэриттэн кыым үрэллэ ыһыахтанна, уот төлөнө быгыахтаан, устунан умайан күүдэпчилэннэ. Уһаарыы саҕаланна! Дьон аймалҕана, тэйиччи кэнсиэр, ырыа-тойук, муусука ньиргиэрэ, оһуокай дуораана барыта холбоһон, Тамма үрэҕинэн эҥсэн, үс үйэни нөҥүөлээн оччотооҕу өбүгэлэрбит — оҕуһунан-атынан болгуо тимири тиэйэн иһэр нөөрүктээйилэр, дьөппөннөр “биһигини ахталлар” диэн сэргии, астына истибит буолуохтаахтар.

Улуус-улуустартан уустар бэйэлэрин кытта бытарытан илдьэ кэлбит тимир таастарын — урудааларын барытын биир сиргэ холбоон, ус күн устата көмөр эбэ-эбэ хоппо күрдьэҕинэн биэстэ-алтата кутан күүдэпчилэттилэр. “Хайа, хайаста, хаһан таһаараҕыт?” — кэтэһэн кэлтэй буолуохчуттар туоһуластахтарына: “Киэһээ 6 чааска!” — эппиэт иһиллэр. Ол да буоллар, кымньыы чээй саҕана, бастакы оһоххо анньыалаан, көрөн-истэн бараннар: “Сөп буолла!” — диэн буолла. Үмүөрүспүт халҕаһаны тэйитэн, оһох сабараанньалыы сааллыбыт хайыҥ хаптаһыннарын, алларанан сыбаҕын, кирпииччэлэрин көтүрэн айах таһааран күрдьэҕинэн ыраастаатылар, уһун уктаах үттэнэн, тимир хаһыйарынан умайа сылдьар көмөрү, умайбыт таастары — тимир сааҕын “уутун” таһаардылар. Көмөр быыһыттан туртайыар диэри кытарбыт болгуо тимири ороон таһаардылар!

Күпсүүрдэр күпсүйдүлэр, кырыымпа кыыкынаата, хомус дьүрүһүйдэ. Иэччэхтээх анал ытарчанан ыбылы ылан болгуону дүлүҥ үрдүгэр ууран, мас балталарынан кыым ардаҕын ыскайдаан төгүрүтэ-мүлүрүтэ эллээтилэр. Хараара сойон эрдэҕинэ хайа оҕустулар. Уулаах иһиккэ батары биэрэн, үрүҥ паарынан сирилэтэн сойутан баран, ыйааһыннаан көрбүттэрэ 5‑тэн тахса киилэлээх болгуо тимир уһаарыллан таҕыста! Тутатына көтүрбүт, турута тардыбыт кирпииччэлэрин туой хааһынан силимнии сыбаан оннуларыгар туруоран, оһоҕу саба хаппахтаан, тарбахтарын суолун хаалларан баллырҕаччы сыбаан кэбистилэр. Салгыы көмөрү, онтон урудааларын кутан оһохторун толорон, күөртээн сиридьигинэтэн, хаттаан уулларан, уһааран бардылар. Атын оһохтор болгуону биирдэ таһаарбыт буоллахтарына, бу оһохтон иккитэ таһаарбыт албастарынан хайыҥ хаптаһыннарынан халыҥатан эргиччи сабараанньа оҥорбуттара эбит. Оһох эркинэ, түгэҕэ халыҥаан, көмөр умайар кыраадыһа, тааһы уулларар суоһа үрдээн уһаарыы бырассыаһа түргэтиир эбит. Тустаах уус дьон, уһаарааччылар баһылаабыт үөрүйэхтэрэ, ньымалара, уопут атастаһыыта диэн ити буоллаҕа.

XV үйэтээҕи оһохтор

— Тамма собуота Сибииргэ, Хоту сиргэ тимири оҥорор бастакы собуот буоллаҕа. Оччолорго Илин Хаҥалас улуус сирэ-уота этэ, биһиги диэкиттэн элбэх киһи үлэлээтэҕэ. Буотама, Лүүтэндэ үрэхтэринэн тимири уһаараллара. Мин хос эһэм уус эбитэ үһү. Ол гынан, биһиги аймахтан ким да уһамматаҕа.

Биһиги көлүөнэ 2007 сыллаахтан саҕалаан тимири уһаарыыга үөрэнэбит. 2009 сыллаахха бастакы болгуобутун ылбыппыт. Улууспутугар уустар түмсүүлээхпит, 100‑чэкэ буоларбыт буолуо. Быһах оҥорор уустар диэн түмсүүгэ киирбэккэ сылдьар уустар бааллар, уһанар киһи элбэх. Туттарга анаан быһахтары бырамыысыланнай тимиртэн оҥороллор. Бэйэбит наадабытыгар күһүн-саас болгуону уһаарабыт. Быйыл саас биэстэ-алтата уһаараммыт 30‑ча киилэ болгуону ылбыппыт. Оҥоһуктарбытынан уолаттарбыт сыл аайы “Клинок” диэн быыстапкаҕа кытталлар. Баҕалаах оҕолор миэхэ кэлэн уһаналлар. Үс-түөрт сыл анаан лааҕыр тэрийэ сылдьыбыппыт. Онно дьарыктаммыт оҕолортон билигин аҕыйах уол уһанар. Сүнньүнэн быһах, анньыы оҥороллор. Бэйэм быйыл сайын Москваҕа “Балта кыстык икки ардыгар” диэн эмиэрикэлэр шоу-ларын курдук күрэхтэһиигэ кытынным. Саха батаһынан ону-маны кэрдии, быһыта-хайыта анньыы курдук, онно бастаатым.

Лүүтэндэ үрэххэ былыр Тамма тимир собуотугар анаан урудаа бырамыысыланнай хостоммут сирэ баар. Хайа үрдүттэн 3–4‑түү миэтэрэ дириҥҥэ тааһы хаһан киирэллэр эбит. Урудааны оҕуһунан, атынан состорон таһаарар анал суолларын омооно билигин да баар эрээри, дэлби бүөлэнэн сылдьарга ыарахан. Биһиги хайдах оҥороллор эбит диэн, тааһы уматар оһохтору көрдүү сатыырбыт. Майа уола, табаарыһым Егор Романовтыын күүскэ дьарыктаммыппыт, оччолорго урудаа хайдах буоларын соччо билбэт дьон этибит. Ону кырдьаҕас геолог Аркадий Петрович Андреев көрдөрөн биэрбитэ. Балайда эрэйдэнэн, кэлин алҕаска оһох көстөн таайбыппыт, сир анныгар булгунньахтар барыта оһохтор эбит. Биир сиргэ 10‑тан тахса оһоҕу булбуппут. Археологтар эспэдииссийэ тэрийэннэр алта сыл хаспыттара. XV үйэтээҕи оһохтор диэн быһаарбыттара.

Мин санаабар, Тамма тимир собуотун сөргүтэр наадата суох буолуо гынан баран, Хаптаҕайга собуот ол кэмнээҕи эбийиэктэрин үлэлэтэр гына оҥорон, туристарга көрдөрөр, кэпсиир, аныгы ирдэбиллэргэ эппиэттиир комплекс тутар, тэрийэр наада.

Идэбинэн инженер-технологпын, ХИФУ Физико-техническэй институтун бүтэрбитим. Физ-техн. проблемалар институттарыгар металлургия отделыгар тимир структуратын, хаачыстыбатын чинчийэбит. Сири хаһар тиэхиньикэ, бульдозердар тоҥу, тааһы тоҕута-хастыы тардар быһахтарын оҥоробут, — Хаҥалас уустарын хамаандаларын салайааччы Александр Дмитриевич Данилов бэйэтин кылгастык билиһиннэрэр.

Киэһэрэн боруҥуй түһүүтэ, болуоссакка сырдатар лаампалар тырымнаһыылара, сэллээбэт дьон-сэргэ аймалҕанын ортотугар оһохтортон утуу-субуу көмөрүнэн, кыымынан сырдьыгыныы ыһыахтанар тимир болгуолары орооннор уустар, кинилэр уһуйуллааччылара оҕолор уруйдара улаатта, соргулара тубуста. Ууран, сыбаан туруорбут биэс оһохторуттан холбоон 35 киилэ 600 кыраам болгуо тимири таһаардылар!

— Бүгүҥҥү уһаарыыбыт сүрүн ис хоһоонунан өбүгэлэргэ сүгүрүйүүбүт, барыбытын сомоҕолуур болгуо тимири уулларан, уһааран таһаарыыбыт буолар! — Леонид Прокопьевич Говоров‑Лөҥкүөр Уус иэччэхтээх анал ытарчанан хараара сойбут болгуо тимири күөрэччи өрө уунан таһаарар.

“Тимир уустарыгар уруй-айхал!” Хаптаҕайга Кыайыы болуоссатын үрдүнэн мустубут дьон, тэрээһин кыттыылаахтарын эҕэрдэ, барҕа махтал тыллара ыраахха диэри дуораһыйда.

Иван Ксенофонтов‑Силиги

Петр Иванов хаартыскаҕа түһэриилэрэ.