“Тирэх” – саҥа олоҕу саҕалыырга тирэх

Күннэтэ куорат уулуссаларыгар ускул-тэскил, иһэ-аһыы сылдьар, дьүһүн-бодо буолбут дьону көрөн ааһабыт. Кинилэр ким эрэ оҕолоро, аҕалара, убайдара, бырааттара буоллахтара… Бу дьиэтэ, үлэтэ суох дьон кыһыҥҥы бытарҕан тымныыларга, ыксаллаах түгэннэргэ ханна баран өйөбүлү булалларый, тыыннарын уһаталларый? Судаарыстыба, уопсастыба кинилэргэ көмөлөһөллөр дуо?

Дьокуускай куоракка Богдан Чижик уулуссатыгар 2013 сылтан 80 куойка­лаах “Тирэх” социальнай адаптация киинэ аһыллан үлэлиир. Бу киин Үлэ, социальнай сайдыы министиэристибэтин иһинэн, Өрөспүүбүлүкэтээҕи социальнай хааччыйыы кэлим киинигэр тирэҕирэн аһыллыбыта.

Манна дьиэтэ, үлэтэ суох, арыгыттан, наркотиктан, сүү­йүүлээх оонньуулартан тутулуктаах, уйулҕа өттүнэн кэһиллиилээх, кэргэннэрэ кырбыырыттан куотан кэлбит, хаа­­йыыттан тахсыбыт, о.д.а. араас дьылҕалаах дьон быстах кэмҥэ кэлэн, олорон бараллар.

Көннөрү гостиницаҕа курдук олорботтор, манна кинилэри сууйан-тараан, эмтээн, докумуоннарын оҥорторон, биэнсийэҕэ таһааран, аймахтарын көрдөөн, үлэ булан биэ­­рэллэр. Ыалдьар дьоҥҥо ин­­бэлииккэ тахсалларыгар, эбэтэр кырдьаҕастар дьиэлэригэр киирэллэригэр көмөлөһөллөр. Ыарахан балаһыанньа­лаах дьоҥҥо психолог, юрист үлэлииллэр.

“Тирэх” киин уонна Социальнай хааччыйыы кэлим киинин үлэһиттэрэ өтөр буола-буола “бомжтар” мустар сирдэринэн – автовокзалга, «Үрүҥ күөл», “Столичнай”, Бааһы­най, Сабыылаах ырыы­нактарга, Сайсаарга, о.д.а. кэрийэн көрөллөр, араас аахсыйалары оҥороллор. Бу сылдьан аһаталлар, таҥас-сап биэрэллэр, кэпсэтэллэр, кыһалҕаларын билсэллэр. Ол түмүгэр сорохторун “Тирэх” кииҥҥэ киллэрэллэр.

Бастайааннай олорор сир буолбатах

Биир күн болдьоһон баран, үлэ, социальнай сайдыы ми­­ниистирэ Елена Волкованы кытта “Тирэх” кииҥҥэ айаннаатыбыт. Богдан Чижик уулуссата куорат кииниттэн тэйиччи соҕус турар, ол эрээри “Тирэх” киин дьиэтин тула олорор ­дьиэлэр бааллар.

Киин икки этээстээх, бэйэтэ тиэргэннээх дьиэҕэ баар эбит. Тиэргэҥҥэ тахсан күүлэйдиэххэ, ыскаамыйаҕа олоруохха сөп. Биһигини киин үлэһиттэрэ көрүстүлэр, тута бахиланы, халааты, маасканы кэтэртилэр, батыһыннара сылдьан кэпсээтилэр, көрдөрдүлэр.

Бүгүҥҥү күҥҥэ 73 киһи баар. Дьахталлар, эр дьон тус-туспа балааталаахтар. Улахан балааталарга уончалыы орон турар. Онно сытар, хаама сылдьар дьон суруналыыстартан, камералартан улаханнык ороһуйбатылар, сирэйдэрин кистээбэтилэр. Таҥастара-саптара ыраас. Манна бэйэлэрин баҕа өттүлэринэн, эбэтэр, тэрилтэлэр нөҥүө киирэл­лэр. Сүрүннээн полиция аҕалар, 2-с №-дээх өрөспүүбүлүкэтээҕи балыыһаттан эмиэ кии­рэллэр.

Аан бастаан киирбит дьону сууйар-тарыыр анал хос баар. Таҥастарын дезинфекция­лыыллар, саҥа таҥас биэрэл­лэр. Үгүстэрэ быттаах буолар эбиттэр. Онтон быраас көрөр, балыыһаҕа сылдьарга, эбэтэр, эмтэнэргэ аныыр. Инфекционнай ыарыылаах дьоҥҥо мэдиссиинискэй изолятор баар. Сэлликтээх, ВИЧ-инфекциялаах, сифилистээх дьон киирэллэр. Маннык дьону тута балыыһаҕа ыытан, эмтэтэллэр. Дьокуускай куорат Мэдиссиинэҕэ киинин кытта бииргэ үлэлэһэллэр. Онно бары анаалыстарын толору оҥорон биэрэллэр.

Наталья Пахомова, Өрөспүү­бүлүкэтээҕи социаль­най хаач­чыйыы кэ­лим киинин дириэктэрэ:

– Үлэ, социальнай сайдыы министиэристибэтин хайысхатынан үлэтэ, дьиэтэ суох сылдьар дьоҥҥо анаммыт соҕотох тэрилтэ буолар, ол иһин хаһан да кураанах буолбат. Маннык тыйыс тымныылаах сиргэ дьиэ­тэ суох дьоҥҥо көмөлөһөр тэрилтэ баар буолуохтаах.

Бу манна 1 ый босхо олороллор. Онтон салгыы олохторун суолун көннөрөллөрүгэр көмөлөһөр улахан уопуттаахпыт. Судаарыстыбаннай сорудах быһыытынан, күҥҥэ үстэ итии аһынан хааччыллаллар. Кинилэртэн туох да төлөбүрү ылбаппыт. Манна бастайааннай олорор дьиэ буол­батах. Саҥа олоҕу саҕалыылларыгар олук уурабыт.

Үлэнэн иитии

Салгыы иистэнэр хоско киирэбит. Манна хас да иистэнэр массыына, араас оҥоһуктар бааллар. Ол иһигэр олус уран оҥоһуулаах быысапкалары сэргээтим.

Социальнай үлэ испи­сэлииһэ Варвара Данилова “Тирэххэ” 10-с сылын үлэлиир. “Мин үлэбин наһаа сөбүлүүбүн, – диэн этэр кини. – Дьоҥҥо ис сүрэхпиттэн көмөлөһөбүн, үлэбэр сарсыарда аайы үөрэ-көтө кэлэбин. Бу сыллар усталарыгар элбэҕи көрдөҕүм, ыарахаттар да бааллара, үчүгэй түгэннэр да элбэхтэр”.

– Сүрүн хайысхабыт – үлэнэн иитии. Манна киирбит дьонтон аҥаардарын кэриҥэ үлэ булан, тэрилтэҕэ хаалаллар. Хаһаайыстыбалар сааскы, күһүҥҥү үлэлэригэр ылан, үлэлэтэллэр. Улуустарга ыанньыксыттарга наадыйаллар. Ыттары иитэр “Байанай” тэрилтэ үлэҕэ ылааччы. Ол үлэни биһиги дьоммут сөбүлүүллэр, онно киирэ сатааччылар. “Управляющай” хампаанньалар олорор сири булан туран, үлэҕэ ылаллар.

Дьахталлар манна таах сыппаттар, иистэнэллэр, баайаллар. Үлэҕэ кэтиллэр үтүлүктэри тигэллэр. Сайыҥҥы кэмҥэ “Ил эйгэҕэ” баран үлэлииллэр. Чугас улуустарга ыанньыксыттыы барааччылар. Үлэлииргэ баҕалаахтар диэн этиэм этэ.

“Куһаҕан холобуру эмиэ көрдөрүөххэ наада”

– Киһи бэйэтин олоҕун бу курдук түмүккэ тиэрдибэтин туһугар, дьоҥҥо сэрэтэр үлэ эмиэ ыытыллыахтаах. Куһаҕан холобуру ыччакка эмиэ көрдөрүөххэ наада, маннык суолунан барбаттарын курдук.

Биһиэхэ 5-6 төгүл, бэл, 10-чата хос-хос эргиллэн кэлэ турар дьон бааллар. Оҥорон биэрбит пааспарбытын сүтэрэллэр, ону сырыы аайы “пошлина” төлөөн, саҥаттан оҥорторобут. Бу эппиэтинэһэ суох буолбуттарын да иһин, маннык дьоҥҥо син биир көмөлөһүөххэ наада.

Дьоҥҥо, уопсастыбаҕа тиэрдиэхпитин баҕарабыт. Үлэтэ суох дьон – “бомж” буоларга хандьы­дааттар. Үлэлээх киһи син дьиэ куортамнаһан, оттон-мастан тардыһан олорор буоллаҕа. Оттон иһэн-аһаан барда да, бу киһи уулусса киһитэ буолар.  Онон саха дьоно аймахтаргыт, билэр дьоҥҥут дьылҕаларыгар тоҥуй сыһыаннаах буолумаҥ, маннык олоххо тиэрдимэҥ, көмөлөһө са­­тааҥ диэн ыҥырыахпытын баҕарабыт. Киһи сыыһаны оҥордоҕуна, бүдүрүйдэҕинэ, быраҕымаҥ, өйүү сатааҥ. Биһиэхэ үксүгэр “ыһыктыммыт” дьон кэлэр.

Биир эбит киһи итирэн охто сытарын көрдөхтөрүнэ, “бу социальнайдар тоҕо хомуйбаттарый?” диэн мөҕүттэллэр. Социальнай сулууспалар уулуссалары кэрийэ сылдан, хомуйар буолбатахпыт, бэйэбит тустаах үлэбит элбэх. Полицияҕа эрийиҥ, кинилэр биһиэхэ аҕалыахтара. Көрө-көрө көрбөтөҕө буолан ааһымаҥ. Баҕар, кими эрэ быыһыаххыт, – диэн “Тирэх” киин үлэһиттэрэ этэллэр.

Итириктэр “уйалара”

Урут “вытрезвителлэр” полиция иһинэн бааллара. Хас да сыл сабылла сылдьыбыттара. Бу кэккэ кыһалҕалары үөскэппитэ. Бытарҕан тымныыга итирик дьону ханна илдьиэхтэрэй? Сороҕор “Суһал көмөнөн” балыыһаҕа ил­­дьэллэрэ эрээри, ол ыарыһахтарга сатамньыта суох этэ.

Онтон былырыын Үлэ, социальнай сайдыы министиэрис­тибэтин иһинэн тэрийэр туһунан ыйаах тахсыбыта. 10 куойканы “Тирэх” киин иһинэн арыйбыттара. 1 биэл­сэр уонна 2 санитар үлэлииллэр. Кыһыҥҥы тымныыга итирик дьон доруобуйатын, олоҕун быыһыырга бу тэрилтэ көмөлөһөр. Ол кэмтэн ыла барыта 1067 киһи киирэн тахсыбыт.

Былырыын атырдьах ыйыттан сыл бүтүөр диэри 281 киһи киирбитэ, кинилэртэн аҥаардара – үлэтэ суох дьон. Быйыл 4 ый иһигэр 780 киһи (733 эр киһи, 53 дьахтар) киирэн таҕыста. Кинилэртэн үлэлиир дьон ахсаана – 242 киһи, үлэтэ  суох – 228, “бомж” – 211. Үлэлиир дьон ахсаана 30% ылар. Бу дьонтон 779 киһини полиция аҕалбыт. 15 киһини салгыы социальнай хааччы­йыыга, 6 киһини наркологичес­кай диспансерга, 2 киһини “суһал көмөнөн” балыыһаҕа ыыппыттар. Барыларын кытта арыгы буортутун туһунан бэсиэдэ ыытыллар.

Манна итирик дьон суунан, уу иһэн, өйдөнөн, ыраас таҥас­таах куойкаҕа хонон тахсаллар. Наада буоллаҕына, мэдиссиинэ көмөтүн оҥороллор, малын-салын харайаллар. Урут полиция дьаһайар эрдэҕинэ, хонук иһин харчы ылаллара, билигин босхо. “Вытрезвитель” күнүстэри-түүннэри үлэлиир, ол эрээри, күҥҥэ 3-4 киһи киирэн тахсар.

Елена Волкова, үлэ, социальнай сайдыы миниистирэ:

– “Вытрезвитель” 2022 сыл атыр­дьах ыйыттан пилотнай быра­йыак быһыытынан аһыллан, үлэлии олорор. Билиҥҥитэ 10 куой­ка сөп буолар. Киһи элбэх буол­лаҕына, наадыйыыттан көрөн, эбэн биэриэххэ сөп. Дьиҥинэн, федеральнай уорганнар мэктиэ­лээһиннэринэн, маннык отделениелар 20-тэн аҕыйаҕа суох куойкалаах буолуохтаахтар. Онтон көстөн иһиэҕэ. Билиҥҥитэ Дьокуускайга эрэ “вытрезвитель” баар. Атын улуустарга тэрийэр туһунан былааҥҥа баар.

Түмүккэ

Бүдүрүйбүт да көнөр. Олох очуругар охсуллан, аһыытын-ньулуунун амсайбыт, бүдүрүйбүт дьону, “хайдах да буолуҥ” диэн ахсарбакка ааһан хаалбакка, ситэри кэннилэригэр тэппэккэ, көмөлөһөр, өрө тарда сатыыр тэрилтэ баара үчүгэй. “Тирэх” үлэһиттэрэ олус тулуурдаах, холку, үтүө санаа­лаах эбиттэрин көрөн-истэн итэҕэйдим…

Сымарыттыбат сыыппаралар

Дьэ, бу кииҥҥэ төһө киһи киирэн тахсар эбитий? Кэнники сыллардааҕы сыыппаралары көрүөҕүҥ.

Бу ускул-тэскил сылдьар дьоҥҥо тыа сириттэн кэлбит дьон ахсаана төһө элбэҕий? Быйылгы 4 ыйдаах көрдөрүүнү ыллахха, барыта 253 киһи киирбититтэн, Дьокуускай куораттан – 90 киһи, улуустартан – 157 киһи, атын эрэгийиэннэртэн 2 киһи диэн суруйтарбыттар.

Киин үлэһиттэрэ этэллэринэн, сороҕор тыа сиригэр дьиэлээх-уоттаах, аймахтардаах дьон сайыҥҥы өттүгэр куоракка арыгылыы, күүлэйдии кэлэн баран, ыйы-ыйдаан “айбардаан” баран, дойдуларыгар төннөллөр үһү.

Оттон былырыын 560 киһи олорбутуттан, 140-на – хаа­йыыттан тахсан баран, ускул-тэскил сылдьар дьон эбит.

“Олус үчүгэй усулуобуйалаах”

Программист идэлээх Александр П. Мэҥэ Хаҥаластан сылдьар, куоракка олорор. Олоҕор ыарахан түгэн буолбутун кэнниттэн, көмөнү оҥороллор диэн истэн, кини бу манна кэлбит. Кэргэнин кытта арахсан баран, дьиэтэ-уота суох, уулуссаҕа туран хаалбыт, ­эбиитин ыарытыйар эбит.

– Үлэни булуу, балыыһаларга көрдөрүү чааһыгар манна олус үчүгэй усулуобуйалаах эбит. Үлэһиттэр массыынанан илдьэн, сиэтэ сылдьан, быраастарга көрдөрөллөр, оннооҕор уочарат­таан биэрэллэр. Доруобуйабын толору чинчийдилэр.

Дьиэҕэ курдук минньигэстик аһаталлар, эттэрэ элбэх буолар. Утуйар таҥаһы сотору-сотору уларыталлар, бэйэҥ таҥаскын сууйаллар, ып-­ыраас саҥа таҥас биэрэллэр. Барытынан хааччыйаллар. Бу уулуссаттан дьон туох да таҥаһа суох кэлэллэр, ону таапачыкатыгар, ис таҥаһыгар диэри булан биэрэллэр.

Бары биир уопсай кыһалҕалаах дьон буоллахпыт дии, ол иһин этиһии-охсуһуу диэн суох, бэйэ-бэйэбитин өйдөһөбүт, төһө кыах баарынан көмөлөһө сатыыбыт. Манна куһаҕан олохтон үчүгэй усулуобуйаҕа кэлбит дьон буолан, үчүгэйгэ талаһа сатыыллар.

“Олохпор аан бастаан үтүө сыһыаны көрсөбүн…”

Андрей 56 саастаах. Иркутскай уобаласка төрөөбүт, кыратыгар Дьокуускайга көһөн кэлбиттэр. Ийэтэ ГРЭС тутулларыгар үлэлээбит. “Саха сирэ – мин иккис дойдум” диир. 17 саастааҕар аармыйаҕа барыах­таах эбит, атаара сылдьаннар, “аһаабыттар”. Онон аармыйа оннугар хаайыыга барбыт. Бу кэмтэн ыла кини олоҕо түҥнэстэн, таҥнары суолунан барбыт.

1990 сыллаахха хаайыыттан тахсаат, икки эрэ ый буолбут, эмиэ иһэ-аһыы сылдьан, буруйу оҥорон, төттөрү киирбит. Бу курдук үстэ киирэ сылдьыбыт, уопсайа 27 сыл хаайыыга олорбут. Буруйдаммыт ыстатыйалара, бэйэтэ этэринэн, күлүгээннээһин уонна уоруу.

Бүтэһигин 2014 сыллаахха босхоломмут. Тосту уларыйарга, олоҕун үтүө диэки хайыһыннарарга быһаарыммыт.

– Миигин манна милиционер (бэйэтин тыла – ааптар) аҕалбыта. Бу “Тирэх” баар диэн билбэт этим. Манна букатын атын эйгэҕэ кэлэн хаалбыт курдук буоллум. Миэхэ кэннилэринэн хайыспатахтарыгар олус махтанабын, тоҕо мин да кинилэргэ кэннибин көрдөрүөхтээхпиний? Ол иһин интервью биэрэргэ сөбүлэстим.

Манна сорохтор аһыы-сии, сууна-тараана, таҥна диэн кэлэллэр. Ол кэнниттэн урукку олохторугар төннөллөр. Оттон мин киһиэхэ үтүө сыһыаны көрсөн, мантан барыахпын баҕарбаппын. Олохпор аан бастаан маннык үтүө дьону көрсөбүн. Ийэм эрэ миэхэ итинник үтүө сыһыаннааҕа буолуо. “Вы” диэн ыҥыраллар, “будьте любезны” диэн тыллары манна эрэ иһиттим. Бастаан наһаа соһуйбутум. Иккистээн төрөөбүт курдук этим.

Биһиги таах олорбоппут, соруйдахтарына, ис-тас үлэҕэ көмөлөһөбүт. Бөх да хомуйар, муоста да сууйар сааттаах дьыала буолбатах.

Мантан бардахпына, уулуссаҕа арыгы эрэ кэтэһэр. Эмиэ урукку олох саҕаланар. Онтон үчүгэй усулуобуйа баара буоллар, мин испэккэ-аһаа­бакка, үлэлээн-хамсаан олоруом этэ. Былааным элбэх эрээри, дьэ, хайдах буолар?.