«Тойбохой» сопхуос буойуттара эйэлээх олоххо хаалларбыт суоллара

Аан дойдуну аймаабыт уодаһыннаах сэрии ыар тыына Саха сирин үлэни эрэ өрө тутан олорбут олохтоохторун, саҥа олохторун булан, үүнэн-сайдан испит уу нуһараҥ олохторун атыйахтаах уулуу аймаабыта.

Пуруоҥҥа өстөөх буулдьатыттан өлүү-сүтүү буоллаҕына, ыраах тыылга оҕо-аймах соһуулаах аҥаардас дьахталлар бүдүгүрэ кырдьыбыт оҕонньоттору-эмээхситтэри кытта сут-кураан аргыстаах хоргуйууларыттан, күүстээх үлэҕэ хаары-самыыры аннынан туос аччык эриһиилэриттэн олохторо огдолуйбута, эстии-быстыы буолбута. Улуу Кыайыы өрөгөйдөөх күнэ үүнэн, тыыннаах ордубут саллааттар сэрииттэн айгыраабыт дойдуларыгар инньэ 1950-с сыллар ортолоругар диэри биир-биир бытанан кэлбиттэрэ. Кинилэр хоргуйууттан-аччыктааһынтан улахан охсууну ылан быһар быһаҕастара хаалбыт дьонноругар-сэргэлэригэр төннүтэлээн кэлэн, олох тупсарын туһугар күнүстэри-түүннэри күүстээх үлэҕэ буспуттара-хаппыттара. Манна да кинилэри ким да бэлэмҥэ, уйгуга-быйаҥҥа күүппэтэҕэ. 1947-1949 сылтан быйаҥнаах өҥ дьыллар кэлэннэр, от-бурдук балысханнык үүнэн, олох тупсан барбыта.
Сэрии диэн сибилигин кэпсэтэ-ипсэтэ, быыс булан бииргэ аһаспыт киһилэрэ буулдьа-сэнэрээт аннынан баас-үүт буолан өлөр мөхсүүтүгэр охторун быыһыгар күүһү-сэниэни эһэр күүстээх үлэ буолара өйдөнөр. Ол үлүгэрдээхтэн ордон кэлбит дьон ыһыктынан кэбиспэккэ, саргылаах олоҕу түстээн, ыал буолан, оҕо-уруу тэнитэн дьоһуннаах олоҕу олорбуттарын «Тойбохой” сопхуоска үлэлээн ааспыт бэтэрээннэрбит холобурдарыгар да көрөбүт. Оччолорго дьон икки хараҥаны ыпсаран күүстээх үлэҕэ: мас кэрдиитигэр, от оттооһунугаар, оҕуруот үлэтигэр туруналлара. Дьиэлэригэр хонор хоноһо, сылдьар ыалдьыт курдук көстөн ааһаллара. Ону ол диэбэккэ, дьон үлэҕэ көхтөөх, туруоруммут сыалларын-соруктарын ситиһэргэ дьулуурдаах буолаллара. Санаан көрүҥ: оччотооҕу Пиэрибэй Маайдааҕы күргүөмнээх демонстрациялары, уордьаннарын-мэтээллэрин толору кылыгырата иилинэн Улуу Кыайыы ньиргиэрдээх духовой аркыастыр доҕуһуоллаах парадыгар сэлэлии хаамар бэтэрээннэрбит холуонналарын, Арыыбытыгар балаакканан хоно сытан тэриллэр иккилии күннээх-түүн чоргуйар ньиргиэрдээх оһуохайдары, Өрөгөйдөөх Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин күнүгэр кыыһар кыһыл былаахтарынан киэргэммит Тойбохойбутун, Улуу Ленин төрөөбүт күнүгэр күргүөмүнэн тэриллэр ырыа-тойук аргыстаах субуотунньуктары ол кэм саҕана баар дьон-сэргэ ама умнар үһүө? ..
Икки тыһыынча кэриҥэ нэһилиэнньэлээх, хас да сүүһүнэн сыспай сиэллээх, икки тыһыынчаттан тахса ынах сүөһүнү, икки сүүстүү сүөһү кыстыыр механизированнай хотоннорго туруорар, икки уһуйааннаах, элбэх үөрэнээччилэрдээх, Оҕо дьиэлээх-оскуолалаах Тойбохойбутун (1977 сыллаахха 127 оҕо биир сыл оскуоланы бүтэрэн ситии-хотуу аттестатын ылары ситиһиэхтэригэр диэри) оҕо-уруу тэниппиттэрэй?.. Социалистическай Үлэ Дьоруойа Г.Е.Бессонов тэрийбит бүтүн Сэбиэскэй сойуус үрдүнэн биллэр ботаническай саадтаах, тыыннаах муннуктаах этибит. Ол дьиэлэрэ, күрүөлэрэ-хаһаалара тутуллалларыгар сопхуос син биир кылаатын киллэрбитэ чуолкай.

Анисимов Илья Николаевич
(1917-1985 сс.)

Илья Николаевич сэрии кэнниттэн сэбиэскэй хаһаайыстыбаннай профсоюзнай үлэҕэ эриллэн буспута-хаппыта. 1967 сыллаахха 8 нэһилиэги хабар, өрөспүүбүлүкэ да таһымнаах «Тойбохой» сопхуос тэриллибитигэр сопхуос профсоюһун рабочкомун бэрэссэдээтэлинэн ананан үлэлээбитэ. Ол саҕана кулууп, оҕо саада, совхозрабкооп үлэтэ, киинэ көрдөрүүтэ барыта рабочком нөҥүө сүрүннэнэн тэриллэрэ. Буруйдаахтары кэлэктиип иһигэр дьүүллүүргэ анаан тэриллибит табаарыстыы сууту сүрүннээһин, үлэ бастыҥнарын чиэстээһин; Пиэрибэй маайга, 9-с маайга сэлэлии хаамсыылары, бырааһынньыктары, ыһыахтары тэрийии барыта рабочком тэрээһинин нөҥүө ааһара. Кэргэнэ Сивцева Аграфена Васильевна, оскуола-интэринээккэ иитиллибит оҕолор ахталларынан, саамай сөбүлүүр, үтүө-амарах санаалаах иитээччинэн биллэрэ. Кинилэр 5 оҕолоохтор этэ: Шура, Рая, Ира, Валера уонна Илья. Оҕолор Саха сирин устунан тарҕанан, оҕо-уруу тэнитэн Анисимовтар ааттарын ааттаталлар. Кинилэртэн Раиса Ильинична билигин Муусука үрдүкү оскуолатыгар өр кэмҥэ ректорынан таһаарыылаахтык үлэлии сылдьар.

Васильев Егор Ефремович
(1918-2007 сс.)

Егор Ефремович үлэтин ыстааһа 1939 сылтан, Дьаархан “Торбос” начаалынай оскуолатыгар учууталынан үлэтин саҕалыаҕыттан ааҕыллар. 1940 сылтан Сунтаарга заготконтора сэбиэдиссэйинэн үлэлии сылдьан, 1942 сыллаахха сэриигэ ыҥырыллан барбыт. Онтон доруобуйатын туругунан пуруонтан сыыйыллан кэлэн баран, 1944-1948 сылларга Аллаҥанан, Толстойунан учууталынан үлэлээбит. 1949-1951 сылларга “Холбос” чэрчитинэн Ньурба Биллээҕин кыылын пиэримэтигэр стажировканы ааһан түүлээх кыылы (кырымахтаах хара саһылы, күөх кырсаны) иитиигэ, таҥастастааһыҥҥа үөрэммит.
Ол кэнниттэн бөдөҥсүйбүт «Ленин» аатынан холкуос Аллыҥатааҕы учаастагар кыыл иитиитигэр биригэдьииринэн үлэлии сылдьан, 1967 сыллаахха Тойбохойго көһөн киирэн саҥа тэриллибит сопхуоска охотоведынан, зоотехник-звероводунан үлэлээбит. Ол сопхуос охотоведтара түүлээҕи тутан сууйан-сотон, наардаан, Иркутскай куоракка сөмөлүөтүнэн илдьэллэрэ. Түүлээҕи тутар пууҥҥа улахан уочараты ааһан туттарбыт түүлээхтэрин хаачыстыбатын, суордун дьаныһан туран көмүскээн, сопхуостарыгар кырата суох дохуоту аахсан кэлэллэрэ. 1968 сыллаахха үрдүк үөрэхтээх саҥа охотовед кэлбитин кэннэ сүөһү биригээдэтигэр биригэдьииринэн, заправщигынан, ол быыһыгар сөмөлүөт түһэр былаһааккатыгар диспетчерынан үлэлээн баран, 1985 с. биэнсийэҕэ тахсыбыта.
Егор Ефремович бастакы кэргэнэ Елизавета Петровналыын Людмила, Иза, Евгений уонна Полина диэн 4 оҕолоохтор. Оҕолоро бары идэ ылан, норуот хаһаайыстыбатын араас салаатыгар үлэлээн-хамсаан, билигин бочуоттаах сынньалаҥҥа олороллор, сорохторо айылҕа сокуонунан биһиги кэккэбитигэр суохтар. Елизавета Петровналыын Аллыҥаҕа саһыл пиэримэтигэр үлэлии сылдьан үрдүк көрдөрүүнү ситиһэннэр, Москва куоракка ВДНХ быыстапкатыгар баран кыттар чиэскэ тиксибиттэрэ. Хомойуох иһин, Елизавета Петровна 39 эрэ саастааҕар сүрэҕинэн ыалдьан/ олохтон туораабыта. Ол кэнниттэн Уһун Күөлтэн төрүттээх Павлова Мария Васильевнаны кэргэн ылан, кырдьыахтарыгар диэри бииргэ олорбуттара. Ити кэргэниттэн оҕо хаалбатах…

Васильев Прокопий Иванович
(1925-1996 сс.)

Прокопий Иванович бэйэтэ ахтарынан, аармыйаҕа 1945 сыллаахха ыҥырыллан баран, 1951 сыллаахха эрэ босхоломмут. Аармыйаҕа бастаан стрелок быһыытынан сылдьан, Японияны утары сэриигэ кыттыбыт. Онтон Кыайыы буолбутун кэннэ дьоппуон тыһыынчанан билиэннэйин харабыллаан, мас кэрдиитигэр, кирпииччэ үктээһинигэр үлэлэтэлээн баран, 1947 сыллаахха дойдуларыгар ыыталаабыттарын кэнниттэн минометчигынан сулууспалыы сырыттаҕына, радиотелеграфист үөрэҕэр ыытан үөрэттэрэн связист буолбут. Аармыйаттан кэлэн баран, Дьокуускай куоракка идэтинэн үлэлии сылдьан дойду ахтылҕана тардан, Сунтаарыгар кэлбит. Сопхуос тэриллиэн иннинэ Дьаархаҥҥа холкуос солбуйааччы бэрэссэдээтэлинэн, бэрэссэдээтэлинэн, маҕаһыыҥҥа атыыһытынан, бөдөҥсүйбүт Ленин аатынан холкуос учаастагын сэбиэдиссэйинэн үлэлии сылдьан, Дьокуускайдааҕы тутуу маастардарын бэлэмниир биир сыллаах оскуоланы үөрэнэн бүтэрэн, Тойбохойго колхуоска тутуу биригэдьииринэн үлэлээбит. Бу сырыттаҕына, аҕыс нэһилиэги хабар “Тойбохой” сопхуос тэриллэн тутуу отделын прорабынан үлэлээбитэ. Ол саҕана нэһилиэктэргэ улахан социальнай эбийиэктэр: оскуолалар, кулууптар, оҕо саадтара, улахан 200-түү миэстэлээх хотоннор сопхуостар күүстэринэн тутуллаллара. Онтон биир сыл ыстаарсай прорабынан үлэлээн баран, икки сыл сопхуоска дириэктэри хаһаайыстыбаннай чааска солбуйааччынан үлэлээн ааспыта.
1972-1985 сс. сэбиэт исполкомун бэрэссэдээтэлинэн, ол кэнниттэн икки сыл сэкирэтээринэн үлэлээн баран биэнсийэҕэ тахсыбыта.
Кэргэнэ Мария Михайловнаны кытары 4 кыыс, 4 уол оҕону иитэн-улаатыннартаан, киһи-хара гынан олох киэҥ аартыгар үктэннэрбиттэрэ, олоххо бэйэлэрин суолларын тэлбиттэрэ. Улахан кыыс РФ уопсай үөрэхтээһинин Бочуоттаах үлэһитэ, настаабынньык учуутал, Сунтаар улууһун уонна Тойбохой нэһилиэгин сайдыытыгар кылаатын иһин бэлиэлэрдээх. Г.Е.Бессонов аатынан Тойбохой орто оскуолатыгар устуоруйа уонна обществознание үрдүк категориялаах учууталынан уонна дириэктэри үөрэх-иитии үлэтигэр солбуйааччыннан таһаарыылаахтык үлэлии сылдьар.
Атын оҕолор эмиэ талбыт идэлэринэн таһаарыылаахтык үлэлээн, сорохтор бочуоттаах сынньалаҥҥа, сорохтор өссө да үлэлии сылдьаллар. Хомойуох иһин, 3 оҕо эдр сааһыгар олохтон туораабыта.

Гуринов Николай Филиппович
(1923-2017 сс.)

Николай Филиппович Японияны утары сэриигэ саа-саадах тутан, Ийэ дойдутун иннигэр ытык иэһин төлөөн, “Германияны кыайыы” уонна “Японияны кыайыы иһин” мэтээллэрдээх кэлэн, холкуоһун үлэтигэр төбөтүн оройунан түспүтэ. 1954 сылтан ССКП чилиэнэ, бөдөҥсүйбүт «Ленин» аатынан холкуоска суоччутунан үлэлии сылдьан, Табаҕа кырыс сирин чөлүгэр түһэриигэ кылаатын иһин 1957 сыллаахха САССР Үрдүкү сэбиэтин Бочуотунай грамотатынан, 1962 сыллаахха РСФСР Үрдүкү Сэбиэтин Бочуотунай грамоталарынан наҕараадаламмыта. Сопхуос тэриллибитин кэннэ салгыы буҕаалтарынан, экэнэмииһинэн үлэлээбитэ. Сопхуоска кыһамньылаах, үтүө суобастаах үлэтэ үрдүктүк сыаналанан, Сунтаар улууһун уонна Тойбохой нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо, В.И.Ленин 100 сылынан «Килбиэннээх үлэтин иһин», “Үлэ бэтэрээнэ” мэтээллэринэн, сэриигэ сылдьыбытын туоһутунан үбүлүөйдээх мэтээллэринэн, Г.К.Жуков мэтээлинэн, Кыайыы 50 сыллаах үбүлүөйүнэн “Аҕа дойду сэриитин” II истиэпэннээх уордьанынан наҕараадаламмыта.
Кэргэнэ Ксения Егоровналыын 1962 сыллаахха холбоһон, 48 сыл эйэлээхтик олорон, талбыт курдук 4 оҕоломмуттар: икки уол, икки кыыс. Оҕолор идэ ылан, олоххо бэйэлэрин суолларын тэлэн дьоһун дьон буолан, нус-бааччы олороллор. Улахан кыыс Ангелина Николаевна РФ уопсай үөрэхтээһинин Бочуоттаах үлэһитэ, СР үөрэҕириитин туйгуна, Сунтаар улууһугар английскай тыл бастыҥ учуутала үрдүк ааттары сүгэр. Кыра уол Михаил Николаевич «СӨ бэтэринээринэй сулууспатын туйгуна» бэлиэнэн наҕараадаламмыта.

Егоров Спиридон Григорьевич
(1922-2005 сс.)

Аллыҥаттан силистээх-мутуктаах Спиридон Григорьевич сэрииттэн кэлэн баран, Бүлүүчээҥҥэ учууталлаан сылдьыбыт. Онтон Тойбохойго кэлэн интэринээккэ, мусуойга үлэлээн баран, сопхуоска оробуочайдаабыт. Аҕа дойду сэриитин II-с истиэпэннээх уордьанынан, үбүлүөйдээх мэтээллэринэн, үөрэҕирии салаатын, ТХУ элбэх грамоталарынан наҕараадаламмыта. Егорова Мария Михайловнаны кэргэн ылан, икки кыыс, икки уол оҕоломмуттар. Биир кыыһа биолог учуонай, иккис кыыһа Тойбохойго акушеркалаабыта. Биир уола Мииринэйгэ геодезист этэ, эспэдииссийэҕэ оһолго түбэһэн, олохтон эрдэ туораабыт. Спиридон Григорьевич күн сирин көрбүт Аллыҥатыгар хараллан сытар.

Егоров Федот Константинович
(1918-2002 сс.)

Федот Константинович сэрииттэн «Кыһыл сулус» уордьаннаах, “Хорсунун иһин”, “Кенигсберы ылыы иһин” мэтээллэрдээх эргиллэн кэлэн, эйэлээх олоҕу тутууга күүһүн харыстаммакка үлэлээн киирэн барбыта.
Федот Константинович холкуоска үлэлээн баран, сельсовет бэрэссэдээтэлинэн, совхозрабкоопка бэрэссэдээтэллээн баран, 1973 сылтан Тойбохой отделениетыгар управляющайынан үлэлии сылдьыбыта. 1975 сылтан сылгыһытынан тылланан баран, 1998 сылга диэри үлэлээбитэ. Олоҕун устата үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ үрдүктүк сыаналанан, 1988 сыллаахха сылгы иитиитигэр өрөспүүбүлүкэҕэ бастыҥ көрдөрүүнү ситиһэн, Үлэ Кыһыл Знамятынан наҕараадаланар, Коммунистическай үлэ ударнигын үрдүк ааты сүгэр. Сэриигэ сылдьыбытын туоһутунан Улуу Кыайыы 50 сыллаах үбүлүөйүгэр Аҕа дойду сэриитин I-кы истиэпэннээх уордьанынан, үгүс элбэх үбүлүөйүнэй мэтээллэринэн наҕараадаланар.
Бастакы кэргэнэ ыалдьан олохтон барбытын кэннэ Бордоҥтон төрдүлээх Николаева Анастасия Ивановнаны кытта 1951 сыллаахха икки өттүттэн биирдии оҕолоох дьон холбоһон, 2002 сылга диэри иллээхтик-эйэлээхтик 51 сыл бииргэ олорон, 4 оҕону төрөтөллөр. Оҕолор улаатаннар олох киэҥ аартыгар үктэнэн, бэйэлэрин олохторун оҥостон, оҕо-уруу тэниттилэр. Биир кыыстара Тамара Федотовна — СӨ үөрэҕириитин туйгуна, РФ иитии-үөрэтии салаатын Бочуоттаах үлэһитэ.

Егоров Федот Филиппович
(1886-1988 сс.)

Федот Филиппович сэрииттэн эргийэн кэлэн холкуоска, сопхуоска оробуочайынан, бүтэһигин Сунтаарга “Быраһаай тиит” диэн бириистэҥҥэ сайын навигацияҕа кэлэр уотурба ыскалаатыгар харабынайынан үлэлии сылдьан биэнсийэҕэ тахсан, уһун дьоллоох олоҕу олорон ааспыт киһи буолар.
Кини кэргэнинээн, 1931 сыллаах төрүөх Ксения Ивановнаны кытары 38 сыл бииргэ олорон үс оҕоломмуттара. Кинилэртэн оҕо-уруу тэнийэн, Дьөгүөрэптэр хааннара тарҕаннаҕа… Билигин Тойбохойго миэдик идэлээх, СӨ доруобуйатын харыстабылын туйгуна, “Үтүө санаа” бэлиэлээх Нина Федотовна кэргэнинээн, сопхуоска токарынан, кэлин тутуунан дьарыктаммыт Мыреев Михаил Афанасьевичтыын 4 оҕону төрөтөн, улаатыннартаан олороллор.

Иванов Дмитрий Захарович
(1916-1978 сс.)

Иванов Дмитрий Захарович (Байыас) 1941 сыллаахха атырдьах ыйыгар от кэбиһэ сылдьан ыҥырыллан барбыт. Сэрииттэн кэлэн баран, хойут Тимофеева Ирина Дмитрьевналыын (1917-1976 сс.) дьахтар оҕото Степан Степанович сэттис кылааска үөрэнэ сырыттаҕына холбоһон бииргэ олорбуттар. Дмитрий Захарович сопхуоска сылгыһытынан, кэргэнэ Ирина Дмитрьевна ыанньыксытынан үлэлээбит.

Иванов Прокопий Данилович
(1925-2010 сс.)

Прокопий Даниловиһы Дьокуускай куоракка ФЗУ-га бондарь (бочка оҥорооччу) уонна столяр үөрэҕэр үөрэнэ сырыттаҕына, 1944 сыллаахха аармыйаҕа ыҥыран, Арҕаа Украинаҕа Ровно куоракка тиийбит. Онно кинини төттөрү Илин төннөрөн, Борзя ыстаансыйаҕа сулууспалаан, Японияны утары Хайлар хайаларын уҥуордаан сэриигэ кыттыбыт. Чунчжумен куоракка 1500 японеһы билиэн ыланнар, Монголияҕа Алтан Булак куоракка хонбуойдаан аҕалан харабыллаабыттар. Ол кыргыһыыга ”Хорсунун иһин” мэтээлинэн наҕараадаланан/ 1950 сыллаахха дойдутугар эргиллэн кэлбит. 950 сыллаахха Сунтаартан фанера кабиналаах массыынаны Тойбохойго сүүрдэн аҕалан, нэһилиэк бастакы суоппарын аатын чиэстээхтик сүкпүтэ. 1952 сылтан ССКП чилиэнэ. Кэлин сопхуоска отделение мэхээнньигинэн, гараж сэбиэдиссэйинэн үлэлээн, мииринэйдэри кытта доҕордуу сибээс олохтоон, онтон сапчаас, матырыйаал булан-талан, дьоһуннаах суолу-ииһи хаалларбыта. Элбэх механизатордарга ыйан-кэрдэн, сүбэлээн-амалаан, үтүө санаалаах настаабынньык быһыытынан үгүс дьон өйүгэр-санаатыгар хааллаҕа. 1975 сылтан “Коммунистическай Үлэ ударнига”, 1976 сылтан «Саха АССР үтүөлээх механизатора”, Сунтаар оройуонун Бочуоттаах гражданина ааттар иҥэриллибиттэрэ.
Тойбохойго дьолун булан, Саввинова Ксения Ильиничнаны кытары 28 сыл олорон, биир кыыс оҕоломмуттара. Киниэхэ ханыылаан, дойдутун тардыытыттан Галя диэн кыыһы иитэ ылбыттара. Кэргэнэ Ксения уһун ыарахан ыарыыттан 1983 сыллаахха олохтон туораабытын да кэннэ кыра кыыһы кимнээҕэр маанылаан, көрөн-харайан улаатыннаран, олох киэҥ аартыгар үктэннэрбитэ. Төрөппүт кыыстара Луиза Прокопьевна Сунтаарга Лесной оскуолаҕа иитээччинэн үлэлээбитэ. Кэргэнэ Григорий Григорьевич, кынна Прокопий Данилович курдук, эмиэ механизатор идэлээх киһини кытта 4 оҕолонон, Ивановтар ааттарын тэнитэллэр.

Наумов Марк Петрович
(1917-1989 сс.)

Наумов Марк Петрович 1941 с. балаҕан ыйыгар сэриигэ бастакы хомуурга ыҥырыллыбыта.   Соҕуруулуу-Илиҥҥи пуруон 514 №-дээх стрелковай дивизиятыгар сулууспалаан,   Япония Квантунскай аармыйатын кытары түөрт сыл устата утарыта күөнтэһэн, 1945 сыллаахха самнарыылаах  сэриигэ  кыттан кыайыы-хотуу өрөгөйүн билбитэ.   1946 сыллаахха дойдутугар “Японияны кыайыы иһин” уонна “Германияны кыайыы иһин” мэтээллэрдээх  эргиллэн  кэлбитэ.

Тойбохойго балыыһаҕа, Оҕо дьиэтигэр завхоһунан үлэлээн баран, кэлин «Тойбохой” сопхуоска сылгыһытынан, хачыгаарынан үлэлээбитэ. Ол саҕанааҕы хочуолунай КВ-300 хочуолугар ойууртан үөллүү тиэллэн киирбит чуурканы биир түүн устата сыалай тыраахтыр  прицебын оттоллоро. Ону өрө-таҥнары бэрэлээһин сыанан аҕаабата биллэр.  Марк Петрович сэриигэ сылдьыбыт туоһутунан 1985 сыллаахха Аҕа дойду сэриитин II-с истиэпэннээх уордьанынан, элбэх үбүлүөйдээх мэтээллэринэн, дьаныардаах үлэтин иһин элбэх грамотанан  наҕараадаламмыта.

Сопхуос рабкобугар үлэлии сылдьар  Иванова Мария Ивановнаны кэргэн ылан, Николай, Семен уонна  Маргарита, Светлана  диэн оҕоломмуттара. Мариялаах Марк оҕолоруттан  оҕо-уруу тэнийэн, сиэннэр үрдүк үөрэхтэнэн, Новосибирскайынан, Мииринэйинэн,  онтон да атын сирдэринэн норуот хаһаайыстыбатын  араас салаатыгар, үөрэхтээһиҥҥэ таһаарыылаахтык үлэлии сылдьаллар.

Николаев Василий Еремеевич
(1904-1986 сс.)

1942 сыллаахха үүт-табаарынай пиэримэтигэр сэбиэдиссэйинэн үлэлии сылдьан, аармыйаҕа ыҥырыллан барбыт. Бастаан Украинскай фроҥҥа сэриилэһэ сылдьан, госпитальга киирэн тахсарыгар бу сырыыга Ленинградскай пуруоҥҥа ыыппыттар. Онно станковай пулемекка пулеметчигынан сылдьан, ыараханнык бааһыран, III группалаах инбэлиит буолан, 1943 сыллаахха демоблизацияланан эйэлээх олоххо төннөн кэлбит. Сыстаҥҥа холкуоска бэрэссэдээтэллиир. Онтон салгыы “ Тойбохой” сопхуос тэриллибитин кэннэ оробуочайынан үлэлии сылдьан сүүрүк аттары биһириир, өрө тутар буолан сүүрүк аттары баайан, сүүрдэн, сопхуоһун, нэһилиэгин аатын элбэхтик ааттаппыта. Сунтаар улууһун Бочуоттаах олохтооҕо, элбэх үбүлүөйдээх мэтээллэринэн, грамоталарынан наҕараадаламмыта. Сэриигэ сырыттаҕына бастакы кэргэнэ, уолаттар ийэлэрэ Федорова Анна Спиридоновна оһолго түбэһэн олоҕо быстыбыта. Иккис кэргэнэ Николаева Дария Дормидонтовна Клава диэн кыыс оҕолонон баран, иккис оҕотун оҕолоноору, оччолорго мэдиссиинэ тыа сиригэр сайда илигин содулугар быстарбыта. Үһүс кэргэнэ Тотонова Акулина Егоровнаны кытта олорон икки кыыс оҕоломмуттара. Улахан уол өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр киһи буола тыыллан-хабыллан, үүнэн тахсыбыта. Ол курдук РСФСР Үтүөлээх связиһа, “Бочуот Знага” уордьан кавалера, Өрөспүүбүлүкэ, Дьокуускай куорат, Сунтаар улууһун Бочуоттаах олохтооҕо, «Информатизация академига» бочуоттаах ааттары сүкпүтэ, “Сахателеком” генеральнай дириэктэринэн үлэлээн, өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар сүдү кылаатын киллэрбитэ.

Николаев Николай Гаврильевич
(1920-1987 сс.)

Николай Гаврильевич сэрииттэн кэлэн баран холкуоһугар, онтон салгыы сопхуоска тимир ууһунан таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Ыһыы үлэтигэр тиэхиньикэни бэлэмнээһин түбүктээх үлэтигэр, сүөһү хотоннорун механизациялааһыҥҥа таһаарыылаахтык үлэлээн, илии үлэтин чэпчэтэргэ үгүс кылаатын киллэрбитэ.
Быыраттан төрүттээх Петрова Александра Николаевналыын холбоһон ыал буолан, 7 оҕону төрөппүттэриттэн биир оҕо 8 кылааска үөрэнэ сылдьан хомолтолоохтук туораабыт. Атын оҕолор бары атахтарыгар туран үлэһит буолан, оҕо-уруу тэниттэхтэрэ.

Никитин Константин Гаврильевич
(1919-2004 сс.)

1937 сыллаахха «Кыһыл Маай» холкуоска суоччутунан үлэтин саҕалыыр. Онтон бэрэссэдээтэлгэ тиийэ үүнэн үлэлии олорон, аармыйаҕа ыҥырыллан барар. Сэриигэ баран иһэн, ис тиибигэр хабыллан сыыллан баран, харантыынтан тахсан, уу аалларын тутууга болуотунньугунан үлэлиир. Иккиһин 1944 сыллаахха Ньурба байанкамаатынан ыҥырыллан, Японияны утары сэриигэ кыттар. Японияны утары сэриигэ кыттан «Японияны кыайыы иһин» уонна Верховнай главнокомандующай генералиссимус И.В.Сталин илии баттааһыннаах Махтал суруктаах 1946 сыллаахха дойдутугар этэҥэ эргиллэн кэлэн, “Кыһыл маай”, “Победа” холкуостарга үлэлиир. Онтон 1967 сыллаахха «Тойбохой» сопхуос тэриллибитин кэннэ салайар үлэҕэ сылдьан, 1969 сыллаахха Дьокуускайга совхозтар кадрдарын бэлэмниир анал кууруска үөрэнэн, 1974 сылга биэнсийэҕэ тахсыар диэри экэнэмиис-нормировщигынан үтүө суобастаахтык үлэлиир.
Кэргэнэ Матрена Афанасьевнаны кытары 60-ча сыл иллээхтик-эйэлээхтик олорон, 6 оҕону күн сирин көрдөрөн улаатыннартаан, олох суолугар үктэннэрбиттэрэ. Улахан уол Алексей Николаевич Обком гараһыгар, кэлин бэрэсидьиэн уонна бырабыыталыстыба гараһыгар суоппартан саҕалаан, араас дуоһунаска үлэлээбитэ, СӨ тырааныспарын үтүөлээх үлэһитэ буола үүммүтэ. Иккис уол Анатолий Константинович 1974 сыллаахха Владивосток куоракка балык бырамыысыланнаһын институтун бүтэриэҕиттэн Булуҥ улууһун «Арктика» балыксыттар артыалларын 40-тан тахса сыл салайан, СӨ Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреатыгар тиийэ үүммүтэ. Икки уол тиэхиньикэни баһылаан, «Тойбохой» сопхуоска тиритэ-хорута үлэлээн үгүс көлөһүннэрин тоҕон, сүөһү аһылыгын бэлэмнээһиҥҥэ, сири оҥорууга дьоһуннаах суолу-ииһи хаалларбыттара. Афанасий Константинович билигин даҕаны олохтоох ДьУоКХ учаастагар үлэлии сылдьар. Кыра уол Аркадий Ис дьыала систиэмэтигэр үлэлээн, биэнсийэҕэ тахсан олорор.
Соҕотох кыыстара Антонина Констаниновна «Саха хомуһун үгэстэрин үйэтитии» өрөспүүбүлүкэ бырайыагынан саха хомуһун түөлбэ үгэстэрин үйэтитиигэ айымньылаахтык үлэлии сылдьар. Аан дойдутааҕы хомус киинин Бочуотун кинигэтигэр аата көмүс буукубаларынан сурулла сылдьар, СӨ култууратын туйгуна, «СӨ норуотун уус-уран айымньытын сайдыытыгар үтүөлэрин иһин”, “Үгэһи тутааччы” өрөспүүбүлүкэ таһымнаах анал бэлиэлэр хаһаайкалара. Онон Никитиннэр иккиэйэх бэйэлэрэ оҕо-уруу тэниттилэр.

Осипов Василий Николаевич
(1912-1981 сс.)

Василий Николаевич сэриигэ бастаан 1941 сыллаахха ыҥырыллан баран, аара ыалдьан сыыйыллан кэлбит. 1944 сыллаахха хос ыҥырыллан, 1946 сыллаахха икки бойобуой мэтээллээх эргиллэн кэлэн, холкуоһугар сылгыһытынан үлэлээн киирэн барар. Салгыы сопхуоска эмиэ ити идэтинэн тиритэ-хорута үлэлээн, В.И.Ленин 100 сааһын туоларынан килбиэннээх үлэтин иһин мэтээлинэн наҕараадаланар, “Коммунистическай Үлэ ударнига” бочуоттаах аакка тиксэр.
Кэргэнэ Иванова Вера Сергеевналыын 3 кыыс оҕолоноллор: Ксения, Мария, Валентина. Мария Васильевна Свердловскайдааҕы юридическай институту бүтэрэн, Уус Майа, Сунтаар оройуоннарыгар прокурор көмөлөһөөччүтүнэн, биэнсийэҕ тахсан баран Сунтаардааҕы УНО-ҕа юриһынан үлэлээбитэ, юстиция подполковнига. Валентина Васильевна Тойбохойго сбербаҥҥа контролерунан, почтаҕа начаалынньыгынан үлэлээн баран, билигин биэнсийэҕэ олорор. Кыргыттар оҕолордоохтор, сиэннэрдээхтэр/ онон Осиповтар удьуордара тэнийэр.

Петров Дмитрий Николаевич
(1900-1989 сс.)

Дмитрий Николаевич сэрииттэн эргиллэн кэлэн, сэрии бириэмэтигэр саргыта самныбыт, олоҕо айгыраабыт дойдутун чөлүгэр түһэрэр сыаллаах-соруктаах сытыы сүгэ тутуурдаах холкуоһугар тутууга үлэлээн барбыта. Сопхуос тэриллэн, тутуу үлэтэ киэҥ хоҥнохтонон, тутуу биригээдэлэрэ тэриллэннэр үлэлэрин далааһына кэҥээбитэ. Онуоха Дмитрий Николаевич сатабыллаах болуотунньук аатын сүгэн, Тойбохойго элбэх социальнай да, производственнай да эбийиэктэри тутууну ыытыспыта. Кэтэх да ыалларга тутуспут дьиэтэ хара баһаам.
Ксенья Петровналыын  холбоһоннор, икки уол, биир кыыс  оҕону төрөтөн атахтарыгар туруортаабыттара. Сопхуостан элбэх наҕараадалаах этэ, сэриилэспитигэр Кыайыы күнүн үбүлүөйүн аайы мэтээл биэрэллэрэ, Аҕа дойду сэриитин II-с истиэпэннээх уордьанынан наҕараадаламмыта.

Петров Николай Гаврильевич
(1926-2009 сс.)

Николай Гаврильевич 1944 сыллаахха аармыйаҕа ыҥырыллан баран, Арҕаа I-кы Украинскай пуруоҥҥа гвардейскай полкаҕа автоматчигынан сылдьан, Берлины ылыыга ыам ыйын 6 күнүгэр бааһыран, госпитальга сытан Кыайыыны көрсүбүт. Аармыйаттан 1950 сыллааха саллаакка уордьаҥҥа тэҥнээх “Хорсунун иһин”, “Германияны кыайыы иһин” мэтээллэрдээх эргиллэн кэлэн, Кириэстээххэ хас да сыл алмаас көрдөөһүнүгэр үлэлээбит. “Тойбохой” сопхуос тэриллиэҕиттэн биэнсийэҕэ тахсыар диэри араас үлэҕэ үлэлээн ааспыта. Ол гынан баран, сүрүннээн барыга бары мындыр, уус тарбахтаах буолан тутууга болуотунньугунан үлэлээн, Тойбохой улахан тутууларыгар үксүгэр сылдьыспыта. Саҥа дьиэ туттааччыларга ыҥырыкка сылдьара. Кэлин Быыраҕа ускуустубаннай буоһатыыга анаан симментал боруода соҕурууттан аҕалыллыбыт аарыма оҕустары көрүүгэ-харайыыга үлэлээбит. Балары мээнэ киһи кыанан көрбөт, туонналыы ыйааһыннаах аарыма оҕустар этилэр.
Мария Федоровнаны кэргэн ылан/ икки кыыс оҕоломмуттара. Улахан кыыс Тойбохойго, кыра кыыс Мэҥэ Хаҥаласка олороллор. Николай Гаврильевич кэнники сылларга Аҕа дойду сэриитин I-кы истиэпэннээх уордьанынан, элбэх үбүлүөйүнэй мэтээллэринэн наҕараадаламмыта.

Петров Иван Николаевич
(1901-1999 с.)

Иван Николаевич сэрииттэн икки мэтээллээх эргиллэн кэлэн, булчут буолан сымнаҕас көмүс соноругар олоҕун анаабыта. Тыаһыт тымныыга тоҥон, итиигэ буһан, ыраах үрэх бастарынан ыырданан, уһун кыһыны барыыра. Сайын ходуһа кунай хотуурдааҕа, кыыралдьытар кыдамаһыта. Оттуулларыгар инньэ 20-чэ көстөөх Бочооной үрэҕин баһыгар бөртүлөтүнэн көтөн тахсан, хаар түһүөр диэри оттууллара. Онтон дьиэлэригэр киирэн ыһыктарын, сэптэрин-сэбиргэллэрин бэринэн баран, хара тыаларыгар Байанай маанылыырынан бултууллара. Ол саҕана сүрүн бултара тииҥ, андаатар, түбэстэхтэринэ кырынаас, солоҥдо буолара. Киис биһиги эҥээр кэлин үөдэйбитэ. Онно былаан сырсыытыгар түүннэри-күнүстэри үүтээҥҥэ хоно сытан, атынан сылдьан бултууллара. Марфа Терентьевнаны кэргэн ылан, үс кыыс оҕолонон иитэн-үөрэтэн атахтарыгар туруортаан, олох киэҥ аартыгар көтүтэлээбиттэрэ. Оҕолоро: Аана, Евдокия, Светлана.

Саввинов Савва Николаевич
(1926-2005 сс.)

Савва Николаевич Японияны үлтүрүтүүгэ кыттан “Японияны кыайыы иһин” уонна “Германияны кыайыы иһин” мэтээллэрдээх кэлбитэ. «Тойбохой» сопхуос 1967 сыллаахха тэриллиэҕиттэн уонна 1973 сыллаахха саҥа «Кириэстээх» сопхуос тэриллэн, каадыры бөҕөргөтүүннэн сибээстээн, кылаабынай буҕаалтырынан үлэлээбитэ. Уопсайа 46 сыл суот-учуот дьыалатыгар үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ. “Аҕа дойду сэриитин кэмигэр килбиэннээх үлэтин иһин” И.В.Сталин төбөлөөх мэтээлинэн, элбэх үбүлүөйдээх мэтээллэринэн, Аҕа дойду сэриитин II-истиэпэннээх уордьанынан, Г.К.Жуков мэтээлинэн наҕараадаламмыта.
Кэргэнэ Ващенко Анастасия Михайловналыын 1959 сыллаахха холбоһоннор/ 46 сыл бииргэ олороннор 3 оҕону төрөтөн улаатыннартаан, олох киэҥ суолугар үктэннэртээбиттэрэ. Кинилэртэн оҕо-уруу тэнийэн, Савва Николаевичтаах олохторун салгыыллар.

Семенов Сергей Федотович
(1911-1985 сс.)

Тойбохой Быыратыттан хаан тардыылаах Сергей Федотович сэриигэ Арҕаа пуруоҥҥа Украина сиригэр-уотугар Мелитополь куораты босхолооһуҥҥа улаханнык бааһыран, госпитальга сытан уһуннук эмтэнэн баран, доруобуйатынан сыыйыллан кэлбит. Дойдутугар холкуоска, почтаҕа үлэлии сылдьан баран, сопхуос тэриллибитигэр оробуочайынан салгыы үлэлиир. Сергей Федотовичка айылҕа талаан биэрэн, оһуокай тылын хоһуйан этиинэн дьарыгыран, «Тойбохой Һэргэйэ» диэн аат иҥиэр диэри дьоҥҥо-сэргэҕэ биллибит.
Үөһээ Бүлүү Мэйигиттэн төрүттээх Анна Даниловнаны кэргэн ылан, Александр уонна Александра диэн икки оҕоломмуттар. Кинилэртэн оҕо-уруу тэнийэн, Семеновтар ааттара ааттанар. Сергей Федотович Ньурба Антоновкатыгар хараллан сытар.

Фомин Иван Егорович
(1924-1993 сс.)

Иван Егорович сэрииттэн кэлэн баран, холкуоһугар, онтон кэлин сопхуоска эт-үүт кэмбинээтигэр соҕутуопкаҕа туттарарга анаан иитиллэр уонна ыанньык ынахтар кырыйдахтарына солбуйарга анаан иитиллэр субай сүөһүлэри көрөөччү эппиэттээх үлэтигэр умса түспүтэ. Сайыҥҥы өттүгэр сүүһүнэн субай сүөһү күлүмэнтэн-кумаартан куттанан, тэллэйдээн сиэри ыккыйынан-куруҥунан ойуур-сыһыы устунан ыһыллан хаалбыттарын хомуйан көрүү-истии сыанан аҕаабата сэрэйиллэр. Манна сүөһү уйулҕатын билии, киэҥ сирдэринэн ыҥыыр ат үрдүгэр олорон хаар-самыыр аннынан сырыыны сылдьыы эрэйиллэрэ саарбахтаммат.
Тихонова Мария Афанасьевнаны кытта олохторун холбоон/ 3 кыыс уонна 3 уол оҕону төрөтөн улаатыннартаабыттара. Василиса, Владимир, Алексей, Василий, Тамара уонна Наталья диэн оҕолоруттан оҕо-уруу тэнийбитэ.

Яковлев Гаврил Дмитриевич
(1924-1996 сс.)

Гаврил Дмитриевич сэрии бүтэн аармыйттан төннөн кэлэн иһэн, Иркутскай уобалаһыгар аараан, нуучча кэргэннэнэн, үс оҕону төрөтөн олоро сылдьыбыта Дойду ахтылҕана баһыйан, дьоннорун хааллартаан дойдутугар төннөн кэлэн сопхуоска оробуочайынан, үүт сыаҕар хачыгаарынан үлэлээн ааспыта. Онон Гаврил Дмитриевич сыдьааннара үс оҕо тухары Иркутскайтан саҕалаан, тарҕанан оҕо-уруу тэниттэхтэрэ.

х х х

Нэһилиэкпитигэр олорон-үлэлээн ааспыт, уоттаах сэриигэ сылдьан тыыннаах эргиллэн кэлэн Ийэ дойдулара чэчирии сайдарын, төрөөбүт нэһилиэктэрин олоҕо нус-хас буоларын, төрөтөр оҕо кэскилин туһугар күүстэрин харыстаммакка үлэлээн-хамсаан ааспыт дьоннорбут үтүө холобурдарыгар олоҕуран, кинилэр ааттарын өрө тутан төрөөбүт, олохсуйбут нэһилиэкпит инникилээх, өссө тупса-сайда турарын туһугар үлэлиэҕиҥ-хамсыаҕыҥ.

Валерий ИЛЛАРИОНОВ, Тойбохой