Тойуктаах Тоокуйаба ахтыылара

Зинаида Александровна Токуева-Тойуктаах Тоокуйаба төрөөбүт-үөскээбит дойдута Сунтаар улууһун Күннээх Күүкэй күөлүн арҕаа эҥээригэр  Оҕо Мэҥэтигэр төрөөбүтэ. Аҕата А.Н.Токуев “Бассабыык” холкуос бэрэссэдээтэлэ этэ. Сэрии бастакы сылларыгар холкуостаахтар аччыктаан барбыттарыгар холкуос бурдугун түҥэтэн биэрэн сууттанан хаайыллыбыта. Ийэтэ бастыҥ ыанньыксыт, Саха сирин тыа хаһаайыстыбатын кыттыылааҕа кэргэнэ хаайыллыбытын кэннэ, сотору буолаат ыалдьан өлбүт. Аҕата хаайыыттан босхолонон кэлэн баран уһаабатах. Зинаида балтынаан сэрии ыар сылларыгар бэрт эрэйдээхтик улааппыттар, киһи хара буолбуттар. Зинаида Александровна сэрии сылларыгар кыһалҕалаах олоҕун, онтон уус-уран самодеятельноска, ол иһигэр С.А.Зверев “Оһуор үҥкүүтүгэр” кыттыытын туһунан ахтыытын магнитофоҥҥа устан ылан, “Ийэ үрдүк анала” диэн кинигэни уола М.Н.Евсеев көрдөһүүтүнэн суруйан  таһаарбытым (2007).  Аҕата Александр Николаевич Сэргэй Зверевтиин Бодойбоҕо бииргэ сылдьыбыттар, чугастык билсэллэр эбиттэр.    

ИЛЛАРИОНОВ Василий Васильевич,  тыл билимин дуоктара, бэрэпиэссэр.

 

Тойук тоҕойдоругар көрсүһүүлэр

Зинаида Александровнаны дойдутугар Тойуктаах Тоокуйабанан билэллэр. Уус-уран самодеятельность көрүүлэригэр, фольклор фестивалыгар ыллаабытын-туойбутун киһи ааҕан сиппэт. Кэрэ-чуор куолаһа, кылыһаҕын кэрэтэ истибит эрэ киһини сөхтөрөр, өссө да истэ олоруоххун баҕараҕын. Билигин даҕаны, төһө да сааһырдар, тойугун томооно уоста илик. Сунтаарга ыытыллыбыт IV спортивнай оонньуулары доҕуһуннара тэриллибит олоҥхо ыһыаҕын тойуксуттар түһүлгэлэригэр Зинаида Александровна төһө да саас баттаатар көҕөн көттөҕүнэ, көппөх өрүкүйэр диэн этэн туран, «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхоттон Туйаарыма Куо тойугун толорон иһитиннэрбитэ. Уус Алдантан сылдьар биир эдэрчи тойуксут истэ олорон: «Бу Сунтаар кылыһаҕын кылаана кыратык да ахсаан көрбөт эбит. Toҕo бэрдэй?», – диэн саҥа аллайбыта. Сунтаар кырдьаҕас тойуксуттара кырдьары билиммэккэ ыллыы-туойа сылдьалларын мин элбэхтик истибитим. Степан Титович Егоров аҕыс уонуттан быдан тахсан баран фольклор фестивалларыгар ситиһиилээхтик кыттара, оһуокай күрэҕэр киирэн миэстэлэһэрэ. Сэргэй Зверев төһө да ыалдьа сырыттар, 1972 с. Угут Күөл ыһыаҕын алгыһын толорбута, түһүлгэлээн эппитин журналист Н.Н.Николаев магнитофоҥҥа суруйан үйэтиппитэ.

Зинаида Александровна билигин да ыллыы-туойа сылдьара бэйэтиттэн тутулуктаах. Төһө да кэргэнэ күн сириттэн эрдэ күрэннэр, ыал ийэтин быһыытынан дьулуурунан, сатабылынан, дьоҥҥо-сэргэҕэ үтүө сыһыанынан оҕолорун олохторун оннун булларда. Бары атахтарыгар турдулар, ийэлэрин ытыс үөһэ илдьэ сылдьаллар. Онон ыллыах-туойуох санаата билигин да баар, таҥара көмөтүнэн доруобуйа да этэҥҥэ курдук. Хаан баттааһына, харах мөлтөөһүнэ баар да, кылыгырас кылыһахха сыһыана кыра.

Зинаида Александровна тойукка, ырыаҕа оҕо эрдэҕитгэн тардыстыылаах. Төрүттэригэр оннук улахан аакка-суолга киирбит тойуксут, ырыаһыт суох курдук. Онтон тарбаҕар талааннаахтар: тимир, көмүс, мас уустара, иистэнньэҥнэр элбэхтэр. Кинилэртэн утумнаабыта эмиэ суохха дылы. Ол эрээри туойан, ыллаан бардаҕына, нохтоолоох тойон сүрэх долгуйар, тойугун көмүс дорҕоонноро киһи уу дьулайынан киирэн, уллуҥаҕын хараҕынан тахсарга дылы. Дьэ, ол да иһин, Сунтаарга Зинаида Александровнаны Тойуктаах Токуеваттан атыннык ааттаабаттар.

Зина Сиэйэ сэттэ кылаастаах оскуолатыгар үөрэнэ сылдьан, аар-саарга аатырар Сэргэй Зверевтиин көрсүбүтүн умнубат. Оччолорго аатырар тойуксут Ньурба көһө сылдьар театрыгар артыыс быһыытынан саамай аатыра сылдьар кэмэ эбит. «Куллустай Бэргэн» олоҥхотун театр сценатыгар туруоран, дьон биһирэбилин, хайҕалын ылбыт. Ону тэҥэ концертарга туойан доллоһуттаҕына, тыыммакка эрэ истэллэр эбит. Сиэйэҕэ Сэргэй Зверев «Куллустай Бэргэн» олоҥхотун кулууп сценатыгар туруорбут, бэйэтэ айыы бухатыырын оруолун оонньообут. Иккис күнүгэр концерка туойбут даҕаны, норуот ырыаларын да толорбут. Ол барыта ырыаҕа-тойукка ыллам Зина кыыска умнуллубат өйдөбүлү сахпыт. Дьүөгэтинээн Лиза Фокиновалыын, туох имнэммитэ буолла, улуу тойуксуту көрөөрү түһэн олорор Орос Микиитэлээххэ тиийбиттэр. Кыыл Уола талах олоппоско оһох иннигэр олорор эбит. Аатырар тойуксут олорорун көрөөт, кыбыста быһыытыйан аан чанчыгар тэпсэҥнии турбуттар. Сэргэй Афанасьевич ыҥыртаан ылан, элбэх оҕолоох киһи сиэринэн кыргыттары кытта кэпсэппит. Соһуйуон быатыгар аҕатын Өлөксөөндүр Тоокуйабы билэр эбит, Тайҕаҕа бииргэ алтыһан ааспыттар. Күө-дьаа кэпсэтии тахсан эрдэҕинэ, дьүөгэтэ Лиза эр ылан:

–       Бу кыыс туойар, ыллыыр ээ, – диэбит. Онуоха Зина кыбыстан кымаахтаһан көрбүт да, Сэргэй Афанасьевич сэргии, сэргэхсийэ түспүт.

–       Чэ, тоойуом, аттыбар туран дуу, түһэхпэр көтөхтөрөн олорон дуу, туойан иһитиннэр, – диэбит. Хайыай, улуу киһи соруйбутун кэннэ, бэркэ таптаан толорор Туйаарыма Куо тойугуттан толорбут. Кыыл Уола бэркэ сэҥээрэн, кэдэрги түһэ-түһэ, хаҥас диэки иҥнэрдэтэлээн истибит, бэйэтэ туойуох курдук улахан уостарын оппоҥнотон ылбыт уонна:

–       Эрэйи көрүөх оҕо сылдьар эбиккин. Ол эрээри театрдардыы тардан туойаргын тохтоттоххуна сатаныыһы, бэйэҥ айылҕаҥ хайдах айбытынан туойа сатаа, – диэн сүбэ биэрбит. Зина аар-саарга аатырар тойуксуттан хайҕал ылан, концертарга көхтөөхтүк кыттар буолбут, бэл, Ньурба театрыгар кылгас да кэмҥэ артыыһынан үлэлии сылдьыбыт.

1947 с. Саха АССР тэриллибитэ 25 сыллаах үбүлүөйүгэр анаан Сунтаар пааркатыгар аан маҥнай ыһыах тэриллэр буолбут. Үбүлүөйдээх ыһыах көрүн-нарын, сиэрин-туомун С.А.Зверев-Кыыл Уола тэрийэр үһү диэн сурах тилийэ көппүт. Райком дьаһалынан Зинаида Токуеваны Кутанаттан анаан ыҥыртарбыттар. Кулан кыыс үөрүүнү кытта Сунтаарга киирбит. Биир дойдулаахтара Самсоновтарга олорон, кинилэр кыыстарынаан репетицияҕа күн аайы тиийэр буолбуттар. С.Зверев ыһыахха анаан сиэр-туом үҥкүүтүн эдэр ыччаты түмэн туруорбут. Арааһа, Сэргэй Афанасьевич оһуорун үҥкүүтүн маҥнайгы хамсаныыларын 1947 с. үбүлүөйдээх ыһыах сиэригэр-туомугар туһаммыт буолуон сөп диэн, Зинаида Александровна сабаҕалыыр. Ыһыах бэркэ табыллан барбыт. Сэргэй Зверев ыһыах алгыһын толорбутун тыыммакка да олорон истибиттэр, онтон кинилэр сиэр-туом үҥкүүтүнэн доҕуһуоллаабыттар. Ол үөһэ Зинаида Александровна ыллаан, Е.М.Николаев туойан, К.Х.Степанова хоһоон ааҕан, 300 мөһөөх бириэмийэлэммиттэр. Ити сэрии кэнниттэн быстарыктаах сут-кураан дьылларга улахан өйөбүл этэ. Райком секретаря: «Комсомолга киир, оскуоланы бүтэттэрэн баран Ураллааҕы консерваторияҕа үөрэххэ ыытыахпыт», – диэн көрбүт. Ону аҕата эппитин өйдөөн, комсомолга киирбэтэх, ырыаһыт буолар үөрэхтэн маттаҕа ол дии.

1957 с. Саха сирин ыччатын фестивала ыытылларынан сибээстээн, тыа сирин кулууптарыгар уус-уран самодеятельность көрүүтэ тэриллэр буолбута. Зинаида Александровна кэргэнин дойдутугар Түбэйгэ култуура дьиэтигэр библиотекарынан үлэлиирэ. Онон бу көрүүгэ үлэтин хайысхатын да быһыытынан уонна бэйэтэ айылҕаттан талааннаах тойуксут, ырыаһыт быһыытынан, төһө да икки кыра оҕолооҕун иһин, туора турара табыллыбат курдуга. Онон тойук күрэҕэр бастаан, Сунтаарга киирэр буолбута. С.А.Зверев сүүмэрдиир комиссияҕа баар буолан, оччолорго эдэр тойуксуттары: Николай, Прокопий Кириллиннэри, Екатерина Захарованы, Мария Саввинованы, Варвара Федорованы сэргэ Зинаида Токуеваны талан ылбыта.

Оройуоннааҕы фестиваль түмүктэнэн, Дьокуускайга барар делегация сүүмэрдэнэн С.А.Зверев салалтатынан репетициялар саҕаламмыттара. Зинаида үҥкүүгэ сылдьартан аккаастаммыта. Сааһыра да быһыытыйбыт уонна 1947 с. үҥкүүлээн сүрэҕэр астарбыт этэ. Сэргэй Афанасьевич да олус моһуйа барбатаҕа. «Бэйэҥ айылҕаттан күүстээх ийэ куоластааххын, баай кылыһахтааххын, ону үөрэтэр, такайар наадата суох. Хайдах туойарыҥ курдук туой», – диэн олох да көҥүл ыыппыта. Онон репетицияларга үҥкүүһүт оҕолор курдук олус илистибэтэҕэ. Мэлдьи таптаан толорор Туйаарыма Куо тойугун уонна норуот ырыатын бэлэмнээбитэ. Сэргэй Афанасьевич өтөр-өтөр толотторон истэр этэ. Дьокуускайга тиийэн репертуарын уларыппатаҕа.

Онон Сунтаар делегацията ситиһиилээхтик кыттыбыта. С.А.Зверев туруорбут «Оһуор үҥкүүтэ» чахчы да дьон-сэргэ, жюри биһирэбилин ылан, туох да мөккүөрэ суох Москваҕа аан дойду ыччатын VI фестивалыгар кыттар быраабы ылбыта. Зинаида Токуева тойугун эмиэ биһирээбиттэрэ, концертнай нүөмэргэ киллэрэргэ быһаарбыттара. С.А.Зверев ис сүрэҕиттэн үөрбүтэ уонна Москваҕа барарга бэлэмнэниигэ кыттан барбыта. Үҥкүүһүттэргэ ирдэбил элбэх этэ, ардыгар санаа түһүүтэ, ытаһыы да баара. Сэргэй Афанасьевич Зина хайа да аудиторияҕа ситиһиилээхтик кыттарыгар кыратык да саарбахтаабат этэ. Бириэмэ-бириэмэ туойтаран иһитиннэрэрэ уонна үгүстүк тугу да лаппыйан эппэккэ, астыммыт киһилии барара. Чабырҕахсыттары сотору-сотору толотторон истэрэ уонна сүр улаханнык хаһытаан тоҕо барара. «Салгыы бэлэмнэниҥ», – диирэ. Ол курдук бэлэмнэнэн улуу Москваҕа тиийэн фестивальга ситиһиилээхтик кыттыбыттара. Күүтүллүбүтүн курдук, «Оһуор үҥкүүтэ» улахан кэрэхсэбили ылбыта. Зина Токуева кылыһахтаан туойдаҕына, сөҕүү-махтайыы бөҕөтө буолара. Бары лауреат аатын ылан сүргэлэрэ көтөҕүллүбүтэ.

Үөрүү-көтүү аргыстаах Дьокуускайга самолетунан көтөн кэлбиттэрэ. Онтон  Ньурбаҕа диэри борохуотунан устубуттара. Ньурбаттан Сунтаар диэкилэр бары самолетунан көппүттэр. Онтон Сэргэй Афанасьевич дойдутугар моторканан бырахтарбыта. Зинаны, икки оҕолоох киһини, бэйэтин кытта аргыстаһарга эппит. Аар-саарга аатырбыт Кыыл Уола Зина айылҕаттан бэриллибит ураты кылыһахтааҕын, киэҥ чөллөркөй куоластааҕын иһин истиҥник аҕалыы сыһыаннаһар, үгүстэртэн өрө тутар эбит. Дьокуускайга эдэр ыччат фестивалыгар кыайан-хотон, Москваҕа барар буолбуттарыгар, С.Зверев Зина аан дойду ыччатын түһүлгэтигэр ситиһиилээхтик кыттыан, кэрэхсэбили ылыан төлкөлөөбүт, улаханнык эрэммит. Ону баара Зинаида икки кыра оҕото аймахтарын көрүүтүтэр хаалбытыттан, дьиэтигэр төннөр ыыра ырааппытыттан айманан, Москваҕа барартан кыккыраччы аккаастанааччы буолбут. Онуоха салайааччылар да, ансамбль кыттыылаахтара да үүйэ-хаайа этэ сатаабыттар. Бүтэһигэр Сэргэй Афанасьевич: «Зина, Москваҕа баран ыллаан-туойан кэлэр улахан чиэс, дьол. Эйиэхэ улаханнык эрэнэбин. Туох эмит миэстэлэһэр буоллаххына, эн нүөмэриҥ бастыҥнарга киирсиэҕэ. Көрбүт оҕолорун көрүөхтэрэ. Бачча сылдьан баран аккаастанарыҥ сатаммат. Николай да өйдүөҕэ. Биһигини кытта хайаан да барсаҕын», – диэн мас-таас курдук эппит. Онон Сергей Афанасьевич үүннээх-тэһииннээх тылын ылынан, Зина Москваҕа баран аан дойду ыччаттарын VI фестивалларыгар ситиһиилээхтик кыттан, лауреат аатын ылан дойдуларыгар аргыстаһан бараллара биир туспа үөрүү, дьол этэ. Сэргэй Афанасьевич даҕаны сүргэтэ көтөҕүллэн, санаата көнньүөрэн иһэрэ. Дьэ, онон сөп түбэһиннэрэн, уһун айан кэмигэр таах олоруохтааҕар сэһэргэһии кэмигэр: «Сэргэй Афанасьевич, саас хаардаахтан бу самаан сайын бүтэн, от-мас хагдарыйыар диэри дьиэҕэр-уоккар көстүбэккэ, оҕо-уруу диэн кыһаммакка сырыттыҥ, үлэҕин-хамнаскын хайдах төлүүр буолалларый?», – диэн ыйытааччы буолбут. Онуоха норуот ырыаһыта чочумча саҥата суох олорон баран:

– Дуона суох. Хантараак быһыытынан кыраны төлөөбүттэригэр, саа, оҕолорбор, кэргэммэр кыра сээкэйи атыыластым. Миигин ийэ айылҕам иитэн-аһатан олорор, бу бардым даҕаны аар тайҕабар тахсыам, – диэбитин Зинаида Александровна умнубат. Үлэлиир дьоҥҥо, кинилэргэ, орто хамнастарын уонна командировочнай төлөөннөр, олус дэлэйдик да буолбатар, оччотооҕу сыана чэпчэкитигэр балачча ону-маны атыылаһан дойдуларыгар кэлбиттэр.

Зинаида Александровна Сэргэй Афанасьевичтыын тойук тоҕойдоругар кылгастык да буоллар көрсөн ааспыттарын, кини биһирэбилин, хайҕалын, аман алгыһын ылбытынан киэҥ туттар. Москваҕа сылдьан кэлэн баран, Зинаида Александровна Сэргэй Афанасьевичтыын улаханнык алтыспатахтар. Эдэр ыал ийэтэ утуу-субуу оҕолонон, элбэх оҕолоох ыал сиэринэн күннээҕи түбүктэн ордубатах. Бэл, сылын аайы тэриллэр уйгулаах ыһыахтарга да, оҕолоро кыраларыгар сылдьыбат буолбут. Онтон кэргэнэ Николай эмискэ олохтон туораан, оҕолорун сүһүөхтэригэр туралларыгар, үөрэх аанын аһалларыгар ийэ быһыытынан тирэх, өйөбүл буолбут. Оҕолоро үөрэхтэнэн, олох суолун тутуспуттарын кэннэ, Зинаида Александровна, кырдьар сааһыгар, кылыһаҕын кылыгыраппыт, тойугун дорҕоонноохтук тарпыт. Кырдьаҕастар уруккуттан туойарын, ыллыырын билэр буолан, дохсун ытыс тыаһынан көрсүбүттэр. Тойуктаах Тоокуйаба диэн аат улууска дорҕоонноохтук иһиллэр буолбут.

Зинаида Александровна тойук тоҕойугар Сэргэй Афанасьевичтыын көрсөн, алтыһан ааспытын дьоҥҥо-сэргэҕэ киэн туттан кэпсиир. 1989 с. Сунтаар сэлиэнньэтигэр С.А.Зверев сүүс сааһын көрсө республикатааҕы научнай-практическай конференция ыытыллыбыта. Онно Дьокуускайтан Н.С.Толбонова, З.Г.Сысолятина, Д.С.Зверев, Т.С.Зверев, А.Г.Зверев уо.д.а. итиэннэ Бүлүү улуустарын культуратын үлэһиттэрэ, С.А.Зверев тэрийбит фольклорнай ансамблын кыттыылаахтара бааллара. Элбэх кэпсэтии, санаа атастаһыыта буолбута. Зинаида Александровна тыл көрдөөн ылан ахтыы оҥорбута. Этиитин сүрүн ис хоһоонугар кэлин С.А.Зверев фольклорнай ансамблыгар сылдьыбыттар олус элбээбиттэрин, сорохторо маҥнай ансамбль тэриллэригэр сурахтара да суоҕун эппитэ. Бүтэһигэр Тойуктаах Тоокуйаба Кыыл Уола маннык тойугу сэҥээрэр этэ диэн баран, бэйэтин сааһыгар дьүөрэтэ суох эрчимнээхтик, иэйиилээхтик, эҥсилгэннээхтик туойан доллоһуппута. Бары да тыыммакка олорон долгуйа, дуоһуйа истибиппит. Чахчы кылыһах кылаана, тойук дорҕооно Зинаида Александровнаҕа баар эбит этэ. Аны уруккуну ааҕа өйдүүрүн сөҕөбүн. Күүкэй начаалынай оскуолатыгар үөрэммит оҕолорун испииһэгин оҥорбута кырдьаҕас учуутал М.А.Федоров оччотооҕу кылаас сурунаалыттан оҥорбут испииһэгин кытта сөп түбэһэр эбит. Онон С.А.Зверев маҥнай тэрийбит фольклорнай ансамблын испииһэгин толору билэригэр саарбахтаабаппын. Онтон куолаһа, тойугун дорҕооно билигин да күүстээх. Сунтаарга ыытыллыбыт олоҥхо ыһыаҕар тойук күрэҕэр З.А.Токуева көҕөн көттөҕүнэ, көппөх өрүкүйэр диэн баран, Москва куоракка туойбут «Ньургун Боотур» олоҥхоттон Туйаарыма Куо тойугун толорбута. Зинаида Александровна төһө да 76 сааһыгар сырыттар, эдэрдии эрчимнээх, куолаһа күүстээх этэ. С.А.Зверев-Кыыл Уола хайҕыан хайҕаабыт, биһириэн биһирээбит дии санаабытым.

Зинаида Александровна кэлин Москваттан кэлэн баран алтыһан ааспатар, кинилиин Ийэ дойду тэбэр сүрэҕэр бииргэ сылдьыбытын, саха ырыатын-тойугун аан дойду ыччаттарыгар тиэрдибитин киэн тутта ахтар. Сэргэй Афанасьевич албан аатын, суон сураҕын дьоһуннаахтык өрө тутар.

Зинаида Александровна соторутааҕыта түүлүн кэпсээбитэ. Түһээтэҕинэ, Кыыл Уола бэрт улахан испииһэги тута сылдьар эбит. Онуоха:

–       Сэргэй Афанасьевич, ити испииһэккэр миигин киллэрдиҥ дуо? – диэн ыйытааччы буолбут.

–       Суох, суох, кэлин киллэриэҕим, – диэн баран, испииһэгин туппутунан ааһа турбут.

Санаан көрдөххө, түүлү тойонноотоххо, испииһэккэ киирбэтэҕэ ордук. Зинаида Александровна ийэтэ, аҕата, кэргэнэ Николай ситэ олорботох олохторун олорон, оҕолорун, сиэннэрин дьоллорун туһугар, кинилэр олоххо ситиһиилэриттэн дуоһуйан, күн сирин үтүөтүгэр, далбарыгар кыһалҕата суох кырдьар сааһын атаарар. Ол буолар – ийэ үрдүк дьоло!

2007 с.